از حضرت رسول اکرم‏صلى الله علیه وآله سؤال کردند: «کیف الطریق الى معرفة الرب؟; چه راهى براى شناخت پروردگار است؟

فرمودند: معرفة النفس (شناخت نفس)». پس این را بدان که انسانیت انسان، به ظاهر نیست و در جسم خلاصه نمى‏شود; چرا که صورت آدمى را بر در حمام مى‏کشند و حیوانات نیز از جسم برخوردارند. در چارچوب غریزه، میل و حرص به طعام و شهوت جنسى نیز محدود نمى‏شود; زیرا خرس و خوک هم میل به اینها دارند و از سوى دیگر، شخصیت انسان به خشم و نیروى دافعه نیست; چرا که این صفت در سگ و گرگ نیز بسیار است; بلکه صفت مخصوص و ویژه آدمى «علم و معرفت و اخلاق حسنه‏» است که در بقیه وجود ندارد. چنان که مى‏فرماید: علم در آسمان نیست تا بر شما فرود آید و در دل زمین نیست تا براى شما از دل خاک روید، بلکه در اندرون دل‏هاى شما سرشته است. اخلاق روحانیون را به خود بگیرید تا براى شما ظهور کند. آرى انسان طرفه معجونى است که از همه عوالم در او نمونه‏اى هست; از تمام صفات خداوندى و همه اسماى الهى تاثیرى در وجود او به چشم مى‏خورد. کتابى مختصرتر از لوح محفوظ است و بسان بزرگ‏ترین حجت‏خداوند والا و ارزشمند بوده، حامل امانتى گرانبهاست; امانتى که آسمان‏ها و زمین توان حمل آن را نداشتند. این موجود، از عظمت و شکوهى غیرقابل توصیف برخوردار است‏به طورى که اگر دو عالم حس و مثال را تابع عقل خود سازد، سلطنت دو عالم شهادت و مثال به او داده مى‏شود. به مقامى مى‏رسد که بر قلب هیچ کس خطور نکرده و در خیال احدى نمى‏آید.

و اگر عقل فردى تابع لذات و حس او قرار گیرد، مصداق کسى مى‏شود که دنیا را دار باقى قرار داده، اخلد الى الارض شده است. این افراد بعد از جدا شدن روح از جسمشان، ظلمتى شدید و شقاوتى عجیب سراغشان مى‏آید، دردى سخت و شدتى هولناک بر آنها سرازیر خواهد شد و در قیامت که روز آشکار شدن باطن افراد است رنجى غیر قابل وصف خواهند برد. ⁽³⁾ توشه راه کسى که در حال سیر به سوى حق است، در اول صبح باید با نفس خود پیمان ببندد امروز تا وقت‏خواب نباید کوچک‏ترین نافرمانى از من سرزند و در این عهد، بسیار سختگیرى کند.

پس از «مشارطه‏» و عهد گرفتن در صبح، «مراقبه‏» در طول روز را انجام دهد و در پى آن، شب‏هنگام «محاسبه‏» را آغاز کند; محاسبه‏اى کامل از لحظه‏ها و ساعات و حسابرسى دقیق از اعضا و قواى ظاهرى و باطنى. «سالک‏» راه خدا باید در «محاسبه نفس‏»، خود را درمان کرده، خیانت‏هاى نفس را به قدر توان بررسى کند. هرگز از محاسبه و علاج غفلت نکرده، چنان این مهم را استمرار بخشد که برایش عادت شود و هیچ‏گاه بدون محاسبه به خواب نرود. البته باید در برابر کارهاى خلاف تنبیه و محرومیتى براى خویش قرار دهد تا بدین وسیله «معاتبه‏» و «معاقبه‏» انجام شود.

توجه به این نکته لازم است که سالک باید هماره خواب را برادر مرگ بداند و هر شب آمادگى این پدیده را داشته باشد. با تجدید عهد و ایمان خود، وضو ساخته، رو به قبله با یاد و نام خدا به بستر رود. ابتدا آیة‏الکرسى و سپس تسبیحات حضرت زهرا - سلام‏الله علیها - را بخواند و در آخر استغفار کند. ⁽⁴⁾ تنها و تنها «او» «توکل‏» سکوى پرش انسان سالک و عاملى ارزشمند در راه تکامل است. در اهمیت این صفت والاى اخلاقى همین بس که پروردگار متعال به داوود وحى کرد: اى داوود! هیچ بنده‏اى از بندگان من دست‏به دامن من نزند مگر این که آسمان‏ها و زمین و هر که در آنهاست‏با او به دشمنى برخیزند، ولى او را از میان همه این دشمنان نجات مى‏دهم و هیچ بنده‏اى از بندگان من دست‏به دامن یکى از مخلوقات من نزند مگر آن که سبب‏هاى آسمانى را از او بریده، زمین را از زیر پاى او خشمناک کنم و در غم آن نباشم که در کدام بیابان به هلاکت مى‏رسد. و باز پروردگار مى‏فرماید: همانا بى‏نیازى و عزت همواره در گردشند، همین که به جایگاه «توکل‏» برسند در آن منزل گزینند. درباره توکل باید دانست که خداوند مى‏فرماید: «الیس الله بکاف عبده; آیا خداوند بنده‏اش را کافى نیست؟» و اهل ایمان بگویند: «بل الله یکفى; آرى خداوند تبارک و تعالى کافى است‏». آرمان خود را حضرت حق قرار داده، حزنى همیشگى و همتى فراگیر براى رسیدن به قرب پروردگار داشته باشند تا مبادا از مقامات عالى محروم مانده، از درجات والاى معرفت‏بازمانند. ⁽⁵⁾ با حضرت بقیة‏الله (عج) «حزن‏» رشته‏اى بین بنده و خداوند است که موجب ارتباط با ملکوت شده، سبب توسل به خلیفه خدا در زمین، وجود مبارک خاتم‏الاوصیا امام زمان - عجل‏الله فرجه - مى‏شود و به دنبال آن انتظار ظهور آن بزرگوار - ارواح العالمین له الفداء - بیشتر و بیشتر در وجود انسان رسوخ مى‏کند.