در این سالها مسإله ذی قیمت ((اعتکاف)) در جغرافیای زندگی و تاریخ فرهنگی ما از جایگاه و پایگاه مستحکم و شیرینی برخوردار شده است, به نحوی که در ایام اعتکاف, مساجد جلوه ای زیباتر و نورانی تر پیدا می کنند.

آری, رویکرد مردم مومن خصوصا جوانان و نوجوانان به طرف این مسائل, مصداق بارزی از آیه شریفه (انما یعمر مساجدالله من آمن بالله و الیوم الاخر و اقام الصلوه...) می باشد که باعث تعمیر و آبادانی واقعی مساجد الهی شده است.

لازم به ذکر است که همانا هدف از خلقت جن و انس, مسإله معرفت و عبادت است و به یقین بیتوته کردن در بهترین مکانها (مساجد) و برترین زمانها (ماه های رجب, شعبان و رمضان) و انجام عباداتی چون روزه, نماز, قرائت قرآن و دعا و مجالست با اهل تقوا (معتکفان), توفیقی از جانب پروردگار است; به طوری که آفریدگار جهانیان به پیامبران خود (حضرت ابراهیم و اسماعیل) و بندگان مصلح خود فرموده است که مساجد را برای معتکفان مهیا سازند. (و عهدنا الی ابراهیم و اسماعیل ان طهرا بیتی للطائفین و العاکفین و الرکع السجود.)

پس سزاوار و پسندیده است که هر یک از ما به نوعی به تقویت و گسترش چنین ارزشهای بزرگ اسلامی بپردازیم و آن را ارج نهیم.

معنای اعتکاف:

اقامت و بیوته کردن در مسجد جهت انجام عبادت است.

معتکف:

شخص مقیم و ساکن در مسجد ـ که به عبادت الهی می پردازد.ـ را معتکف گویند.

زمان اعتکاف:

در همه ایام سال به جز عید فطر و قربان می توان اعتکاف داشت.

ولی اعتکاف در ماه مبارک رمضان ـ خصوصا در دهه آخرـ مستحب موکد است. همچنین اعتکاف در ((ایام البیض)) یعنی روزهای (13, 14 و 15) هر ماه قمری (به خصوص ماه های رجب و شعبان) دارای بیشترین ثواب است.

مکان اعتکاف:

در بیشتر روایات, مسجدالحرام, مسجدالنبی(ص), مسجد کوفه و مسجد بصره, ذکر شده است; ولیکن براساس احادیثی دیگر در ((مسجد جامع)) هر شهری نیز اعتکاف صحیح است. البته به فتوای فقها و مراجع عظام, به قصد قربت و نیت رجإ و مطلوبیت می توان در مساجد جامع معتکف شد.

مدت اعتکاف:

مدت اعتکاف حداقل سه روز است که روزهای اول و دوم مستحب بوده, ولی با کامل شدن دو روز اول, روز سوم واجب می شود و همین طور روزهای چهارم و پنجم مستحب و روز ششم واجب است, الی آخر.

اقامت در مسجد:

از اذان صبح روز اول اعتکاف تا اذان مغرب روز سوم باید در مسجد اقامت داشت.

1 ـ عقل

بنابراین اعتکاف دیوانه, صحیح نیست.

2 ـ ممیز بودن

در اعتکاف بلوغ شرط نبوده و لذا کودکان ممیزی که خوب و بد را تشخیص می دهند و مسائل عبادی را درک می کنند, می توانند معتکف شوند.

3 ـ نیت

انجام این عبادات باید برای تقرب به درگاه الهی (قربه الی الله) بوده باشد. در ضمن نوع اعتکاف از جهت وجوب و استحباب نیز باید مشخص شود. (البته اعتکاف روز سوم, ششم و نهم در هر صورت واجب می باشد.)

4 ـ روزه گرفتن

فرد معتکف در ایام اعتکاف باید روزه بگیرد.

5 ـ اقامت همیشگی در مسجد

دراین مدت نباید از مسجد خارج شد, مگر در حال ضرورت.

6 ـ کسب رضایت

بر فرزندان و بانوان شرعا واجب است که از والدین خود ـ به خصوص پدرـ و شوهر اجازه بگیرند.

مبطلات اعتکاف:

کارهایی که در روزها و شبهای اعتکاف بر معتکف حرام است, عبارت است از:

1 ـ خرید و فروش.

2 ـ مجادله و نزاع در امور دنیوی.

3 ـ بوئیدن عطر و بوی خوش برای لذت بردن.

4 ـ مباشرت باهمسر.

5 ـ آنچه که روزه را باطل می کند. (که البته اکثر آن ها در شب باعث بطلان اعتکاف نمی شود.)

توجه: عدم رعایت موارد فوق, موجب باطل شدن اعتکاف, وجوب قضای آن و دادن کفاره می شود.

الف ـ در ایام اعتکاف می توان دعاهای متعددی چون دعاهای ماه رجب و جوشن کبیر را خواند; اما آنچه که برای عموم معتکفان (باسواد و بی سواد) ممکن و آسان است, خواندن دعاها و اذکار کوتاه ولی پرمحتواست که به برخی از آن ها اشاره می کنیم:

ـ اللهم کن لولیک الحجه ابن الحسن... (دعای امام زمان(ع))

ـ لاحول و لا قوه الا بالله العلی العظیم

ـ یاالله, یا رب, یارحیم, یاغفور, یا رزاق, یا تواب, یا ارحم الراحمین, یا غفار الذنوب, یا ستارالعیوب, الهی العفو و...

ـ سبوح قدوس رب الملائکه و الروح

ـ اللهم صل علی محمد و آل محمد

ـ اللهم اغفرللمومنین و المومنات

ـ اللهم اغفرلی و تب علی

ـ إستغفرالله ربی و اتوب الیه

ب ـ خواندن نمازهای واجب و مستحب; که البته خواندن نمازهای قضاشده, در اولویت هستند و اما در خصوص نمازهای مستحبی, می توان به مفاتیح الجنان و غیره مراجعه کرد. بنابراین در طول این روزها و شبها هریک از برادران و خواهران معتکف ـ به هر مقداری که برایشان امکان و ظرفیت و شوق وجود دارد.ـ می توانند این قبیل دعاها و نمازها را زمزمه و تکرار کنند.

همانا زندگی جمعی عده ای از افراد در یک محیط (خانه, مدرسه, مسجد, اداره و...) دارای مزایا و برکات گوناگونی است; و اگر مدیریتی سالم و صحیح و اخلاقی نیکو برآن محیط و افرادش حاکم باشد, نتایج مفیدتر و پربارتری را در پی خواهد داشت.

در رابطه با بیتوته کردن چند روزه معتکفان در مساجد نیز, مطالب فوق صادق است. یعنی با برنامه ریزی صحیح می توان به نتایج مطلوب خود در این چند روز و چند شب رسید و الا خدای نکرده به علت عدم شناخت افراد, کثرت جمعیت, بدسلیقگی و افراط در امر مقدس اعتکاف, ممکن است که امر ناخوشایندی اتفاق بیفتد!

در ضمن از عموم افراد روحانی و مسوول تقاضا می کنیم که با استفاده از کتابهایی چون ثواب الاعمال و عقاب الاعمال, مفاتیح الجنان, الحکم الزاهره و... آیات و احادیث مورد بحث را شرح داده و به اطلاع معتکفان و دیگران برسانند. اما نکات مورد نظر عبارتند از :

1 ـ تبلیغ و تبیین اعتکاف

سزاوار است که رسانه ها مطالبی را در خصوص این عبادات همگانی به اطلاع مردم برسانند و برادران معظم روحانی نیز احکام عملیه اعتکاف را برای معتکفین توضیح و شرح دهند.

2 ـ فوائد اعتکاف

بیان فلسفه و ثمرات عبادت, باعث تشویق و تقویت انگیزه می شود; لذا زیبنده است که فایده های متعدد اعتکاف برای همگان ـ به ویژه معتکفان ـ بازگو شود. فوائدی از قبیل:

تزکیه روح, ازدیاد ایمان و تقوا, کسب ثواب عظیم, نورانیت و نشاط قلبی, گشوده شدن عقده های درونی و رسیدن به آرامش و امید, هدفمندشدن زندگی, کسب معارف و علوم, تقویت اراده و صبر, گسترش محبت, عطرآگین شدن فضای زندگی, و در یک کلام, تقویت و گسترش ارزشها و هنجارهای اسلامی و انسانی.

3 ـ مشارکت عمومی

سرمایه گذاری درامور خیر, به معنای سهیم شدن در عبادت و ثواب است; پس چه نیکوست افرادی که به عللی توفیق اعتکاف را ندارند, از طرق دیگر در این امر مهم سرمایه گذاری نموده و از سود آن بهره مند شوند. مثلا:

الف ـ رضایت دادن: مسوولین مربوطه و اولیای امور به زیردستان خود ـ در صورت امکان,ـ اجازه دهند تا در اعتکاف شرکت نمایند.

ب ـ اطعام و مساعدت: امید است که مراکز خیریه و افراد نیکوکار در تإمین غذای افطار و سحری و دیگر مایحتاج معتکفان, از قافله ابرار عقب نمانند.

ج ـ تشویق نمودن: ائمه جمعه و جماعت, مسوولان, خانواده ها و... نیز از همت و ایمان برادران و خواهران معتکف, قدردانی و تجلیل نمایند و با حضور خود و تشویق های مادی و معنوی, باعث تقویت انگیزه های مقدس در افراد معتکف شوند.

4 ـ معارفه

جهت مودت و محبت بیشتر بین معتکفان و برای جلوگیری از بروز اموری بعضا ناخوشایند, بهتر است بین معتکفین ـ مستقیم یا غیر مستقیم ـ معارفه ای صورت بگیرد.

5 ـ حفظ حریم

معتکفان از جهت سن, شغل, علم و... باهم تفاوتهایی دارند; لذا لازم است اولا حریم و شخصیت هرکدام پاس داشته شود. ثانیا با سعه صدر و بزرگواری اختلافات (روحی, فکری و عملی) همدیگر را تحمل فرمایند.

6 ـ اعتدال

معتکفان از نظر شوق و ظرفیت نیز یکسان نیستند; بنابراین در برنامه های عبادی (سخنرانی, مباحثات علمی, قرائت قرآن, عزاداری, دعا, نوحه خوانی و...) باید میانه روی مراعات شود که خدای ناکرده زیاده روی در امور, اثرات منفی ایجاد نکند.

7 ـ عمل به توصیه ها

در این سفر و اردوی معنوی, بر مسافران و شیفتگان وادی عبادت و عرفان لازم است که نخست با توصیه های اساتید و سالکان طریق عشق و معرفت آشنا شوند و سپس به ریاضت و تهذیب روح بپردازند تا در کوتاه مدت به سرمنزل مقصود برسند. ان شإالله.

به عبارت دیگر, هدف از اعتکاف, رسیدن به کمال و خشنودی خداوند است که آن هم مقدماتی دارد; مانند: اخلاص, خضوع, خشوع, تقوا, لقمه حلال, رجإ و امید, توکل, توبه و استغفار, شکر و سپاس, اشک, دعا, استمرار ذکر و...

8 ـ سوالات دینی

با تشکیل جلسات پرسش و پاسخ می توان به سوالات و شبهاتی که احیانا برای معتکفان مطرح است, جواب داد. لذا بایسته است که برادران و خواهران به صورت شفاهی و کتبی سوالات خود را از سروران روحانی و کارشناسان امور دینی بپرسند.

9 ـ مجالست با ابرار

حال که بهترین زمان و مکان و دوستان نصیب معتکفان شده است, علاوه بربرکات گوناگون این ایام, نباید از ثمرات مصاحبت و مجالست با اهل علم و اخلاق, غافل شد.

10 ـ قبولی دعا

یکی از شرایط استجابت دعا, طولانی بودن سجده است و از دیگر شرایط, دعا کردن برای دیگران است; بنابراین دعا برای ظهور و سلامتی امام زمان(ع), سلامتی و عزت رهبر معظم, آزادی اسیران, پیروزی اسلام و مسلمین, شفای جانبازان و بیماران, سلامتی و سعادت خدمتگزاران, خانواده, اقوام, دوستان و بانیان اعتکاف و خصوصا طلب علو مقام و رحمت الهی برای امام راحل(ره), شهیدان و اموات, فراموش نشود.

11 ـ مولودیه

شب و روز 13 رجب, سالروز ولادت مولود کعبه, حضرت امیرالمومنین علی(ع) است; نیکوست به همین مناسبت, به ذکر فضائل و مناقب آن حضرت پرداخته شود.

12 ـ سوگواری

باتوجه به این که 15 رجب مصادف با رحلت حضرت زینب کبری(س) می باشد, شایسته است به همین مناسبت, با ذکر فضائل و مصائب آن بانوی نمونه, به سوگواری پرداخته شود.

13 ـ قدر لحظات

حال که خویشتن را در این چند روز از همه چیز و همه جا فارغ ساخته ایم و به جمع سالکان طریق دوست پیوسته ایم, شایسته است برای نیل به تکامل معنوی, از تمامی لحظات ملکوتی اعتکاف استفاده کنیم. و به قول دیگر, شبها و روزهای اعتکاف همان هنگامه های عروج و صعود است که می توان مسافت چهل ساله را به سرعت طی کرد; پس زینهار که این خلوت و سفر معنوی به نوعی با غفلت و سهل انگاری سپری شود!

آری, ((هرشب, شب قدر است اگر قدر بدانی.)) باید مواظب بود در این ایام و لیالی نورانی, صفات رذیله ای مانند: سوءظن, حسادت, عجب, ریا, تکبر, غیبت, غفلت, دروغ و سایر امور ناپسند دل نورانی معتکفان را آلوده نکند.

14 ـ اندیشیدن

براساس آیات و روایات ((تفکر)) و ((تدبر)) بهترین عبادت است; لذا چه نیکوست که در مسائل خداشناسی, خودشناسی و غیره به تفکر و اندیشه پرداخت.

15 ـ خواب

یکی از نیازهای روحی و جسمی هرانسانی, خواب است; لذا معتکفان برای خود و دوستان شرایط مطلوبی فراهم بسازند تا بعد از مدتی استراحت, با انرژی و شادابی بیشتری به امور عبادی خود بپردازند. از این روست که خداوند حتی خواب روزه دار را نیز عبادت شمرده است.

16 ـ علاج افسردگی

چه بسا عده ای از معتکفان ـ خصوصا نوجوانان ـ به سبب دوری از خانواده و دوستان, گاهی دچار دلتنگی بشوند; لذا بستگان و دیگران می توانند با حضور خود در مسجد و دیدار از آنان, به تشویق و تقویت آن ها بپردازند.

17 ـ روحیه تعاون

یکی از ثمرات گرانبهای اعتکاف, مسإله تعاون و همکاری است که می توان به روشهای متعدد, این روحیه را تقویت کرد; همانند: جاروکردن مسجد, پذیرایی در هنگامه های افطار و سحر, شستن ظروف و...

18 ـ آداب مساجد

سزاوار است در خصوص فضائل مسجد, آداب و احکام آن را نیز به یاد سپرد و مراعات نمود.

مانند ثواب عبادت و نشستن در مسجد, رعایت کردن احترام و قداست مسجد, خواندن نماز تحیت, آلوده نکردن مسجد, وجوب طهارت آن در صورت آلودگی, عدم دست زدن به وسایل مسجد و غیره.

19 ـ بهداشت

مسائل بهداشت فردی, جمعی و مکانی باید مراعات شود; مثل: عدم حضور افرادی که بیماری مسری دارند, پاکیزه نگه داشتن جایگاه, وجود لوازم بهداشتی و...

20 ـ امکانات

فراهم کردن کتاب های قرآن, مفاتیح الجنان و مناجات, مهیا ساختن مهر و تسبیح به اندازه کافی, وجود کمکهای اولیه, فعال شدن سیستم تهویه و هواکش و...

21 ـ استحمام

از آنجایی که برای عده ای ممکن است موجبات غسل فراهم شود, لذا مسوولین محترم با نزدیک ترین گرمابه قراردادی ببندند و یا این که در صورت امکان, در همان حیاط و محوطه مسجد چند دوش حمام راه اندازی کنند.

22 ـ توصیه های امنیتی

عدم آوردن اشیإ گران قیمت, عدم دست زدن به وسایل برقی و حرارتی, وجود مإموران انتظامی در اطراف جایگاه ـ خصوصا جایگاه اعتکاف خواهران ـ و غیره.

23 ـ حلالیت طلبی

از آنجایی که ممکن است در این چند روزه ـ به صورت خطا و جهل یا خدای ناکرده عمد و علم ـ نسبت به دیگران بی احترامی و غیبتی محقق شده باشد, پس لازم است که معتکفان گرامی در پایان اعتکاف, از همدیگر حلالیت بطلبند.

24 ـ غبار روبی

همان طوری که پیش از اعتکاف بحمدالله در امر ((غبارروبی مساجد)) مشارکت به عمل آمده; شایسته است پس از اتمام زمان و مراسم با شکوه و گسترده اعتکاف, به بهداشت و غبار روبی جایگاه اعتکاف نیز اهمیت داده شود.

25 ـ نکاتی دیگر