چالش‏های اجتماعی مسئله حجاب؛ گفت‏وگو با عباس معلمی

اگر بخواهیم به صورت کلان وضعیت حجاب را بررسی کنیم باید بگویم که وضعیت حجاب در کشور ما نسبت به اکثر کشورها حتی بعضی از کشورهای اسلامی وضعیت مطلوب و بهتری را دارد. البته نسبت به آن توقعاتی که از یک جامعه اسلامی و انقلابی است این وضعیت برای یک کشور اسلامی و انقلابی وضعیت مناسبی نیست و در این چند سال اخیر نسبت ارزش‏های ما سیر رو به رشدی را نداشته است.

منظور دقیق شما از مطلوب و نا مطلوب بودن وضعیت حجاب چیست؟

منظور من نسبت وضعیت است به طوری که در کشورهای غیر اسلامی و حتی در برخی از کشورهای اسلامی مانند مصر، بخش‏هایی از لبنان، امارات یا حتی پایتخت عراق وضعیت حجاب نامطلوب شده است که عریان بودن سر و دست عادی شده و در کشور ما وضعیت حجاب نسبت به آن کشورها مطلوب‏تر است ولی وقتی که ما به ارزش‏ها و احکام دینی خودمان نگاه می‏کنیم این وضعیت را مطلوب نمی‏دانیم. در ارزش‏های ما برای زن حد مشخصی وجود دارد و نسبت به این احکام و ارزش‏ها در اکثر شهرهای بزرگ کشور وضعیت نامطلوب است حتی تا حدودی عرف دارد تغییر می‏کند و شما نمی‏توانی به زنی که مقداری از موی سر او از روسری بیرون است بگویی تو بد حجابی و ارزش‏ها را رعایت نکردی و دارد در معنای عرفی حجاب تصرف می‏شود که این مسئله بسیار خطرناک است و این مسئله در بعضی از مناطق شهرهای بزرگ تا جایی رسیده است که اگر زنی بخواهد حجابی را که نظر شارع مقدس است رعایت کند عمل غیر عرف انجام داده است به عبارتی جای ارزش و ضد ارزش عوض شده است که امری خطرناک است.

نظر شارع مقدس چیست؟

چیزی که شرع مشخص کرده همان پوشش بدن و سر غیر از صورت و دست‏ها است.

به‏طور دقیق بیان فرمایید حد پوشش چیست؟

یعنی اینکه جذابیت‏های بدن زن در معرض دید نامحرم قرار نگیرد. اگر بخواهیم دقت بیشتری روی این موضوع داشته باشیم باید در کنار پوشش مسئله آرایش را نیز مطرح کنیم. ممکن است یک زن پوششی داشته باشد که به ظاهر طبق احکام اسلامی باشد ولی مورد نظر شارع مقدس نباشد آن هم از نظر زیور آلات، آرایش و حتی نوع رفتار که در حقیقت باعث عدم پوشش جنسی زن می‏شود حتی ممکن است زنی چادر و مقنعه را برای پوشش اسلامی استفاده کند اما رنگ آن چادر و مقنعه ایجاد جذابیت جنسی کند که اشکال دارد. در اصل حجاب و پوشش برای این قرار داده شد که وقتی زن وارد اجتماع می‏شود به عنوان یک کالای دیدنی مورد ارتباط قرار نگیرد و از جذابیت‏های جنسی او استفاده نشود.

شما به جلب توجه زن اشاره کردید. ملاک جلب توجه چیست آیا به عرف جامعه برمی‏گردد یا شرع به طور دقیق مشخص کرده است؟

قبل از این مسئله به این اشاره می‏کنم که جلب توجه بعد از رعایت حد پوشش مطرح می‏شود و عده‏ای نگویند که در کشورهای غیر اسلامی زن مسلمان با حجاب جلب توجه می‏کند پس نباید حجاب داشته باشد و منظور از جلب توجه مشخص است یعنی نظر مردان به این سو می‏رود که نسبت به یک زن توجه و استفاده جنسی ایجاد می‏شود. و با توجه به این مسئله ملاک جلب توجه عرف اما عرف شرعی است و یک زن باید علاوه بر رعایت شرع عرف محیط خود را نیز رعایت کند.

با توجه به این نکته پس اگر به فرض در جامعه ما همه زنان از حداقل پوشش شرعی استفاده کردند آیا چادر اشکال شرعی پیدا می‏کند و شامل حکم جلب توجه می‏شود؟

از طرفی جلب توجه چادر در چنین محیطی زمینه نگاه و استفاده جنسی مردان را فراهم نمی‏کند و از طرفی بعضی از وقت‏ها برخی جلب نظرها شاید جزء استحباب شود بطوری که گاهی یک واجب اسلامی ترک شده یا یک عمل نیک به فراموشی سپرده شده مثل اینکه کمک کردن به فقرا که امری مستحب است در جامعه به فراموشی سپرده شده و عده‏ای به عمد صدقه را آشکارا به فقیر می‏دهند حتی در تلویزیون هم نشان داده می‏شود تا آن عمل نیک را ترویج کنند. در اینجا هم اگر در منطقه‏ای یا شهری حجاب برتر فراموش شده یا از بین رفته خانمی با چادر ظاهر می‏شود و جلب نظر می‏کند به این معنا که حجاب برتر را ترویج کند.

لطفاً به این سوال پاسخ دهید که آیا حجاب یک مسئله درونی و شخصی است یا یک مسئله بیرونی و اجتماعی؟ علت آن را بیان کنید.

حجاب و عدم آن علاوه بر آثار و پیامدهای فردی در اجتماع نیز آثار و پیامدهایی دارد و نیز برای بی‏حجابی در اسلام جزای دنیوی قرار داده شده پس فقط یک امر شخصی نیست مثل غیبت کردن که گناهی فردی است و عذاب و جزای آن به عهده حاکم نیست. حجاب چون پیامدهای اجتماعی دارد پس مسئله‏ای است مربوط به اجتماع.

برخی معتقدند علت اینکه وضعیت حجاب در کشور ما بدین صورت شده این است که حجاب از یک مسئله درونی به یک مسئله بیرونی و اجتماعی تبدیل شده است در صورتی که حکومت‏ها و اجتماع دخالتی در این امر نمی‏کردند. نظر شما در رابطه با سخن چیست؟

اولاً اینکه قبلاً عرف جامعه بر اساس تعالیم اسلامی شکل گرفته بوده و کسی تخلف نمی‏کرده و در جامعه الگویی غیر از این نبوده است البته اگر زنی تخلف می‏کرد جامعه هم با او برخورد می‏کرد. مگر خانم قرهالعین و خانم فاطمه سیاح که بی‏حجاب در جامعه ظاهر شدند جامعه نسبت به آنان واکنش نشان نداد. حتماً در فیلمی که در زمان طاغوت ساخته شد با نام شوهر آهو خانم کاملاً مشهود است که وقتی بدون حجاب در جامعه ظاهر می‏شدند عده‏ای با او برخورد می‏کردند پس معلوم می‏شود که واکنش اجتماع بوده و حجاب را مسئله‏ای اجتماعی می‏دانستند یا حتی ناصرالدین شاه با مسئله بی‏حجابی در قزوین مخالفت کرده بود که به طور دقیق داستانش را به خاطر ندارم اما از طرف حکومت‏ها هم اگر بی‏حجابی بوده برخورد می‏شده است.

به نظر شما پیامدهای اجتماعی و فردی بی‏حجابی و عدم پوشش اسلامی زنان در جامعه چیست؟

مسئله فقط پوشش نیست بلکه در کنار آن مسئله آرایش هم هست و باعث شده است حریم‏های عفاف از بین برود. عدم پوشش اسلامی در جامعه باعث شده است که محیط اجتماع از حالت اصلی خود که محیطی برای تلاش و کوشش است فاصله گرفته و سلامت آن تهدید شده است. جذابیت‏های جنسی در معرض دید عموم قرار گرفته و سلامت جنسی جامعه به خطر افتاده است. البته نکته‏ای که باید بگویم این است که وقتی گفته می‏شود حجاب آنچه که در ذهن می‏آید پوشش زنان است گویا مرد به هر شکل می‏تواند در جامعه ظاهر شود و یا اینکه هر نوع برخوردی در اجتماع را نسبت به این مسئله داشته باشد. اما اینطور نیست و اسلام در مورد نگاه کردن مرد به زن هم احکام و دستوراتی دارد و همانطور که برای زنان دستور دارد، برای مردان هم حکم دارد. به عبارت بهتر همان طور که اسلام برای زنان راهی را باز کرده است تا هدایت شوند به مرد هم صراط مستقیم را نشان داده است. مرد هم در اجتماع باید عفاف داشته باشد و محیط اجتماع از هر طرف باید سالم باشد.

پیامد و اثر نامطلوب بی‏حجابی و به طور کلی گناه این است که محیط اجتماع غیر الهی می‏شود و فرد از خدا دور می‏شود و دیگر اینکه زن بدحجاب ثبات خانواده را از بین می‏برد چونکه وقتی مرد و زن قصد دلبری در اجتماع داشته باشند و یک فرد در اجتماع دائماً مورد تحریک جنسی از جانب دیگران قرار گیرد آسایش خانوادگی و روانی او به خطر می‏افتد. وقتی افراد یک جامعه همدیگر را تحریک جنسی می‏کنند پیامدهای خاصی هم بوجود می‏آید مانند دزدیده شدن زنان و دختران، تجاوز، همجنس‏گرایی و... البته برخی به غلط می‏گویند که علت اینها این است که افراد جامعه محدود می‏شوند وعده‏ای بر اثر این محدودیت از خط بیرون می‏زنند اما آن طرف دنیا زن‏ربایی بیشتر است یا اینجا. تجاوز به عنف در کشورهای آزاد جنسی بیشتر است یا در کشوری که این مسائل محدود شده است. همجنس‏گرایی آن طرف بیشتر است یا این طرف. شهوت مسئله‏ای است که هر قدر به آن دامن بزنید گسترش بیشتری پیدا می‏کند.

پس در این صورت آیا شما عدم پوشش زنان را با شهوت رانی یکی می‏دانید؟

نه یکی نیست بلکه عدم پوشش یا پوشش نامناسب زن تحریک کننده شهوات است و زمینه‏ساز این مسئله است که البته این زمینه سازی بستگی به عرف جامعه دارد. که ممکن است بی‏حجاب بودن یا نداشتن پوشش اسلامی مسئله‏ای عادی باشد که محرک شهوات نباشد مثل چین کمونیست که زمانی زن و مرد لباس‏های شبیه به هم می‏پوشیدند و همه زنان هم تقریباً هم لباس بودند و فقط موی سرشان پوشیده نبود مثل لباس سربازی. در آن محیط و در عرف آن جامعه ممکن است زنان با حضور خود در آن جامعه با آن پوشش زمینه ساز شهوات نباشند البته لوازم منفی خاص خود را دارد و در حقیقت چون خداوند چنین دستوری برای زنان داده است قطعاً زنی که پوشش کامل اسلامی ندارد به نسبت زمینه‏ساز چنین امری است حال ممکن است نسبت کم یا زیادی داشته باشد. به هر حال این مسئله آغازی است برای ایجاد زمینه‏های فساد فردی و اجتماعی. البته گاهی یک خانمی از یک مدل آرایشی یا پوششی که آن طرف دنیا به عنوان جلب توجه استفاده می‏شود به عنوان اینکه این لباس و آرایش مُد است استفاده می‏کند و قصد جلب توجه هم ندارد و زنی عفیف است اما وقتی که با آن ظاهر در جامعه می‏آیدمورد توجه و نظر قرار می‏گیرد و فضای عفیفانه جامعه را برهم می‏زند. در کشور ما بسیاری از خانم‏هایی که با حجاب نامناسب در اجتماع ظاهر می‏شوند اگر مردی بخواهد برخوردی شهوانی با آنان داشته باشد عکس العمل نشان می‏دهند و اجازه چنین برخوردی را نمی‏دهند حتی من زنی در تهران را دیدم که به خاطر ظاهر او کسی فکر خوبی راجع به آن زن نمی‏کرد و در کنار خیابان هم منتظر ماشین بود. چند ماشین مختلف با مدل‏های بالا و پایین هم جلوی او نگه داشتند اما این زن سوار تاکسی شد و صندلی عقب هم نشست. من به دوستم گفتم که این زن با این ظاهر اگر قصد بی‏عفتی داشت یا سوار آن ماشین‏ها می‏شد یا حداقل عقب نمی‏نشست. اگر کسی در خیابان هم به این خانم دست بزند قطعاً توی گوشش می‏زند پس این زن قصد بی‏عفتی ندارد اما نمی‏فهمد که وقتی با چنین ظاهری در جامعه ظاهر می‏شود نظر همه را به خود جلب می‏کند و زمینه ساز مسائل شهوانی می‏شود.

الگوی برتر حجاب را چه می‏دانید و ویژگی‏های الگوی برتر حجاب چیست؟

الگوی حجاب یعنی اینکه پسندیده است وقتی زن وارد اجتماع می‏شود و با مردان برخورد اجتماعی دارد زیبایی‏های جسمانی خود را پوشیده نگه دارد. حال حجابی حجاب برتر است که به این مفهوم بیشتر کمک کند. منظور از حجاب این است که رابطه جنسی نامشروع را قطع کند و آن قیچی که بیشتر این رابطه را قطع کند الگوی برتر حجاب است حال چادر باشد یا هر پوشش دیگری. و البته چادر به عنوان پوشاننده‏ترین نوع پوشش معرفی شده و مشکی بودن آن هم علت‏های زیادی دارد. یکی اینکه رنگ مشکی پوشاننده رنگ‏های دیگر است که زیر آن هر رنگی باشد می‏پوشاند و از جهتی دیگر رنگ مشکی رنگ جلال و جبروت است و اگر دقت کنید رنگ لباس‏های دیپلمات‏ها و حتی ماشین‏های آنها مشکی یا تیره است که به‏خاطر جبروت آن است و رنگ مشکی چادر هم برای زنان جبروت و جلال و حریم ایجاد می‏کند.

برخی معتقدند، دوران سازندگی و حاکمیت تفکر توسعه تأثیر منفی بر مسئله حجاب گذاشته است. آیا شما با آنها همفکر هستید، چرا؟

این حرف درستی است. به این علت که تغییر ارزش‏ها پیدا شد. زمان جنگ برای افراد جامعه افتخارات دیگری بود. افتخار به این می‏شد که من مسلمان‏تر هستم. البته نه از روی ریا بلکه بر اساس ارزش‏ها. بعد از آن دوران، برنامه توسعه اقتصادی جمهوری اسلامی مطرح شد و برخی در اسم برنامه اشکال کردند که جمهوری اسلامی در اقتصاد خلاصه نمی‏شود و اسم آن را به برنامه توسعه اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی تغییر دادند اما محتوا را حفظ کردند. نکته‏ای که در اینجا مهم است این است که آن برنامه دقیقاً الگو گرفته از برنامه‏های توسعه سایر کشورها بود و اقتصاد در آن برنامه اصل بود که اولین و بزرگ‏ترین دسته بندی آن عبارتست از: کشاورزی، صنعت و خدمات که فرهنگ جزو خدمات محسوب می‏شد و برای مکانیزه شدن کشاورزی و صنعت، آموزش به عنوان خدمات برای توسعه برنامه ریزی شد. البته نیازهای مادی رد نمی‏شود ولی بحث بر سر محور بودن آن است و محورها و ارزش‏های جامعه اسلامی عوض شد. وقتی ارزشها و محورها عوض شد الگوی حجاب هم که از ارزش‏های جامعه اسلامی است عوض می‏شود. در این تفکر، توسعه یافته؛ کشورهای اروپایی هستند و توسعه نیافته را کشور خودمان می‏انگارد و برخی هم می‏گویند ژاپن اسلامی و فکر می‏کنند برای پیاده کردن برنامه توسعه غربی در جامعه می‏شود اخلاق اسلامی را حفظ کرد. در صورتی که قالب باید با محتوا هماهنگ باشدمحتوا را نیز با خود می‏آورد. تفکر توسعه، شعارهای انقلاب و وصایای شهدا را از دیوار و اتوبوس‏ها برداشت و به جای آن توجه به مادیات و مواد مصرفی را تبلیغ کرد و این شد زیبا سازی شهر.

حدود و اختیارات و وظایف حکومت در رابطه با مسئله بد حجابی چیست؟

اگر در جامعه اینطور بود که همه به‏خاطر دهن کجی به اسلام و انقلاب بد حجاب یا بدون حجاب وارد جامعه می‏شدند، برای حکومت یک راه بود و اگر کسانی به خاطر بی اطلاعی و عدم آگاهی بی حجاب بودند وظیفه حکومت تفاوت داشت که مشخص است حکومت می‏بایست از طریق رسانه‏ها و ابزارهایی که در دست دارد به آنان آگاهی دهد. مسئله‏ای که در جامعه ما برخی به اشتباه عمل می‏کنند اینست که برای همه بیماران یک نسخه می‏دهند در صورتی که هر مریضی یک نسخه جداگانه می‏خواهند و نحوه برخورد با خانم‏های بد حجاب به عوامل و علل بد حجابی آنان بستگی دارد. نکته دیگری که حکومت در برخورد با بد حجابی باید مد نظر داشته باشد اینست که همه عوامل حکومت باید در یک راستا و هماهنگ عمل کنند.

در نماز جمعه بد حجابی محکوم می‏شود و در برنامه‏های تلویزیون رابطه زن و مرد نامحرم عادی جلوه داده می‏شود. نیروی انتظامی می‏گیرد و دادگستری رها می‏کند. این وضعیت برای بک حکومت هماهنگ نیست و می‏بایست یک برنامه هماهنگ وجود داشته باشد.

شما چه راه کارهایی برای حل این مسئله دارید؟

بر اساس آنچه که به عنوان علت بی حجابی گفتم می‏بایست برای هر سبب یک راه‏کار ارائه داد. دسته بندی خود من اینطور است که راه کارهایی هستند که ایجابی و راه‏کارهایی ایجاد مانع است و راه کارهایی هم مربوط به بحث نظارت می‏شوند و آخرین راه کار در این مسئله برخورد با افراد بد حجاب است.

عده‏ای هستند برای اینکه در جامعه مورد توجه قرار بگیرند از بد حجابی استفاده می‏کنند که باید فضای سالم در جامعه ایجاد شود تا افراد در نقش‏های مفید مطرح شوند. باید به آن زن گفته شود که هویت تو در جسم تو خلاصه نمی‏شود و می‏توانی در اجتماع از نظر فکری و معنوی مورد توجه قرار بگیری. این به طور مثال یکی از راه کارهایی ایجابی است یا برای افرادی که به هر عنوان تنوع طلب و مد گرا هستند و به این علت و نیاز سراغ مدهای غربی می‏روند باید مدهای صحیح، متنوع و پوشیده طراحی و تولید شود.

برخی از راه کارها سلبی اند و به طور مثال نباید بگذاریم در نشریات الگوسازی غیر دینی شود. نباید بگذاریم لباس‏هایی با مدل‏های غربی در کشور تولید شود و نیز در همین راستا می‏بایست ایجاد مانع هم صورت گیرد تا فضاهای گناه و بد حجاب بودن در جامعه نباشد. و اما راه کار برخورد حکومت با این مسئله که ابتدا باید با ریشه بد حجابی باشد تا انشاءالله به نتیجه مطلوبی در مسئله حجاب برسیم.