ب) سؤال و جواب در قبر 1ـ صحیح بودن این عقیده 2ـ پرسشهای در قبر 3ـ پرسش کنندگان 4ـ پرسش شنودگان 5ـ فایدة سؤال وجواب در قبر

 ج) فشار قبر 1ـ کیفیت فشار قبر 2ـ تجسّم اعمال به عنوان یکی از فشارهای قبر 3ـ فشار قبر دفن نشده و غریق 4ـ اسباب فشار قبر

 د)بدن برزخی

هـ ) فرق عالم قبر و قیامت

 و) محل ظهور ارواح بزرگ

 الف) معنای قبر « واژة قبرعربی بوده وبه معنای گور می باشد وآن جایی است که مردة آدمی را درآن می گذارند . نام های دیگر آن ،‌تربت ، خاک ، مرقد ،‌مدفن، روضه ، ضریح ، و..... است.» 1 ودر اصطلاح ( با توجه به روایاتی که درمورد عالم برزخ وارد شده است) قبر مکانی که انسان در آن مدفن می شود نیست بلکه مراد از آن ، نشئه ای است که انسان بعد از مرگ و قبل از قیامت در آن زندگی می کند »2 ، که منظور، عالم برزخ است چنانچه امام صادق علیه السلام فرمودند: « برزخ ، همان قبر است ؛ ایشان جهان برزخ را فاصلة میان زمان مردن تا زمان قیام قیامت معرفی کرده‌اند. عمربن یزید ازآن حضرت پرسید: برزخ چیست؟ آن حضرت فرمود: از هنگام مرگ ، آدمی وارد برزخ می گردد؛ خواه او را در زمین دفن کنند یا وی را با آتش بسوزانند یا غذای درندگان شودیا در دریا غرق گردد»3،البته دفن کردن ، به گونه ای که در بین مسلمانان رایج است از زمان حضرت آدم ایجاد شد بدین صورت که :« هابیل ، اولین مردة انسان بود ، قابیل نمی دانست چگونه او را پنهان و دفن کند تا اینکه خداوند، دو کلاغ که یکی مرده و دیگری زنده بود بر انگیخت و به قولی هر دو زنده بودند ویکی ، دیگری راکشت ، آنگاه زمین را گود کرد و به خاکش سپرد ؛ قابیل نیز این درس را ازکلاغ آموخت».4

ب) سؤال و جواب در قبر 1ـ صحیح بودن این عقیده « از جمله چیزهائی که درست است و بایستی به آن اعتقاد داشت و جزء ضروریات مذهب شیعه است سؤال و جواب در قبر می باشد».5 2ـ پرسشهای در قبر چیزیکه باید بدانیم آن است که : از چه چیزهائی سؤال می شود؟ امام سجاد علیه السلام در حدیثی ، پرسشهای در قبر را چنین بیان می کنند: زودا ، که عمرت به سرآید و فرشته جانت را بگیرد و یکّه و تنها به سوی منزلی (قبر) رهسپار شوی و در آن جا ، جانت به تو باز گردانده شود و دو فرشته برای پرسش از تو و امتحانی سخت ، وارد قبرت شوند. بدان ! نخستین پرسشی که آن دو از تو می‌کنند در بارة پروردگار توست که او را می‌پرستیدی و در بارة پیامبر تو که برایت فرستاده شده و در بارة دینت که به آن، باور داشتی و دربارة کتابت که تلاوتش می‌کردی و در بارة امامت که ولایتش را داشتی. سپس از عمرت که آن را چگونه صرف کرده‌ای و داراییهایت را از کجا به دست آورده‌ای و در چه راه خرج کردی. پس به هوش باش و برای خودت، فکری کن و پیش از شروع امتحان و پرسش و آزمون، خویشتن را برای جوابگویی آماده ساز»6. کسی که به پرسشهای در قبر، جواب درست بدهد «تا چشم کار می‌کند به قبرش توسعه می‌دهند، یعنی در عالم برزخ که تا قیامت طول می‌کشد در گشایش و راحتی است و به او می‌گویند: مانند خوابیدن عروس، بخواب؛ و اگر از عهدة جواب برنیاید دری از جهنم برزخی به روی او باز می‌شود و نفخه‌ای از نفخات دوزخ قبرش را آتش می‌زند»7. 3ـ پرسش کنندگان در مورد فرشتگان مأمور سؤال و جواب در قبر، اقوال گوناگونی وارد شده است: 1ـ« درآثار صحیحی از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم آمده است : ملائکه ای که برای سؤال و جواب بر میت نازل می شوند ناکر و نکیر هستند که یکی از آنها از فرشتگان نعمت است و دیگری از فرشته های عذاب ؛ بعد از سؤال از میت ، اگر این فرشتگان ، جواب درست شنیدند و خداوند به آنها خبر داد که این میت ، بهشتی است ، فرشتة نعمت می ماند و فرشتة عذاب می رود؛ اگر متوجه شدند که این مرده ، جهنمی است فرشتة عذاب می ماند وفرشتة نعمت می رود»8. 2ـ « در بعضی از اخبار آمده است که : اسم دو فرشته ای که برکافر، فرود می آیند، ناکر ونکیر است چون کافر ، در دنیا منکر فرمان خدا بود و بر مؤمن دو فرشتة مبشّر و بشیر نازل می شوند چون این دو فرشتة ، مؤمن را به نعمت و رضا وثواب دائمی ازسوی خداوند متعال بشارت می دهند؛ واین دو اسم که به فرشتگان داده شده به عنوان لقب آنها نیست بلکه ، عبارت است از : عمل وکاری که اینها انجام می دهند»9. 3ـ « عده ای می گویند: فرشتگان مأمور نعمت وعذاب با فرشتگان مأمور سؤال وجواب فرق دارند وبعد از سؤال وجواب از میت توسط فرشگان مأمور این کار ، بنا به استحقاق میّت ، یا فرشتگان عذاب می آیند یا فرشتگان نعمت»10. بنا به عقیدة شیخ مفید ، تمام این اقوال ، جایز است زیرا اخبار و روایاتی که در این زمینه وارد شده است شبیه هم می‌باشند. لازم به ذکر است که : « خداوند متعال ، بدون واسطة فرشتگان نیز، برسؤال و جواب وعذاب دادن ونعمت دادن بندگان قادر بوده است ولی فرشتگان را مأمور این کار کرده تا این عمل آنها به عنوان عبادتی برای ایشان محسوب شود و در از ای آن ، پاداش بگیرند» 11 4ـ پرسش شوندگان « با توجه به روایات و تأیید عقل، قبل از سؤال وجواب ، ابتدا خداوند متعال ، مرده را زنده می کند و زندگی اش را باتوجه به استحقاق برای عذاب یانعمت ادامه می دهد، چون سؤال و جواب از مرده وعذاب ونعمت برای وی معنا ندارد، پس ملائکه مأمور سؤال و جواب ، جز برافراد زنده فرود نمی آیند و جز از افرادی که قدرت بر فهم سؤال و جواب داشته باشند سؤال نمی کنند»12؛بنابراین « بچه های نابالغ و دیوانه ها وکم عقلها در قبر سؤال وجواب ندارند.»13 به عقیدة گروهی از دانشمندان ، سؤال قبر، ویژة افرادی است که ایمان محض دارند یا کافر محض هستند؛ اما از سایر مردم ، موّقتاً دست کشیده می شود وآنان به حال خود رها می شوند واین گروه از اندیشوران به روایاتی از جمله حدیثی از امام باقر علیه السلام استناد می کنند: « در قبر تنها کسانی مورد سؤال قرار می گیرند که مؤمن محض یا کافر محض باشند.( روای می گوید(: پس ، دیگر مردم چه ؟ فرمود: از آنها چشم پوشی می شود»14 ،ولی آیت الله جوادی آملی ، در تفسیر موضوعی قرآن جلد 4 می فرمایند: « قول حق ، مفاد روایاتی است که همة انسانها را مشمول سؤال وجواب می داند؛ اگر چه شدّت وضعف دارد؛ برخی کمتر وبعضی بیشتر مورد سؤال قرارمی‌گیرند»15. 5ـ فایدة سؤال وجواب در قبر خدا می داند شخص مؤمن است یا کافر، نیکوکار است یا بدکار ، سؤال وجواب برای چه؟ « هدف از سؤال و جواب در قبر بدست آوردن نشانه ای است که معلوم کند این فرد، استحقاق نعمت را دارد یا استحقاق عذاب »16؛ سؤال و جواب در قبر ،‌ابتدای پیدا شدن نعمت برای مؤمن است ؛ « مؤمن میل دارد که از پروردگارش بپرسند تا باکمال اطمینان به یگانگی پروردگار و رسالت محبوبش شهادت بدهد ؛ هر قدر که مؤمن از سؤال و جواب لذت می برد و برای او نعمت وابتدای آسایش است برای شخص کافر هم ابتدای بدبختی و شکنجه است؛ آمدن فرشتگان برای کافر ، وحشتناک است در روایات آمده است که هنگام آمدن ، صدای رعد می دهند از چشمانشان آتش می جهد موهای آنها روی زمین کشیده می شود با یک منظرة ترسناکی با میت کافر مواجه می‌شوند»17.

ج)فشار قبر « علامة مجلسی در حق الیقین فرموده است : فشار قبر وثواب وعقاب آن اجماعی همة مسلمانان است» 18 1ـ کیفیت فشار قبر برخی برآنند که ، بدن مادّی آدمی در قبر به سخن می آید یا مورد فشار قبر قرار می گیرد یا عذاب می بیند. برخی از صاحب نظران ، برداشت دیگری دارند که به عنوان نمونه ، گفتار ملاصدرا که در مقام توضیح فشار قبر برآمده ، ارائه می شود؛ وی می گوید: « کیفیت فشار قبر به این گونه است که : جسد میت گرچه در هوا یا درآب باشد هرگاه در تنگنای شدید قرار گیرد یا به وسیلة آتش ، همة اعضای بدن او قطعه قطعه شود یا میان دو سنگ بزرگ واقع شود، درهمة این حالات آنچه او را آزار می دهد آتش و سنگی نیست که بر بدن او واقع می شود، بلکه صورت عذاب وآتشی است که بر روح او وارد می آید . روح بر اثر علاقه ای که بابدن دارد انسان می پندارد بربدن او عذاب وارد شده است . حتی اگر فرض شود که صورت عذاب و درد از ناحیة‌دیگری به جز این اسباب مادی بتواند برروح انسان وارد آید باز تأثیر عذاب همچنان به حال خود باقی خواهد بود؛ خواه بدن بعینه باقی باشد یا نباشد. بنابراین فشار قبر را یا ثواب و راحتی از این قبیل است و تابع انشراح سینه وروح انسان یا گرفتگی آن است»19. لازم است عنایت شود که جریان عذاب قبر و کیفیت آن از مسائل نظری و پیچیده ای است که آرای متعددی درآن طرح و بررسی شده و صاحب نظران محقّق هرکدام احتمالی را بازگو کرده اند. البته مهم این نیست که انسان بداند با کدام بدن مورد سؤال قرار می گیرد ، بلکه مهّم آن است که انسان به فکر نجات افتد و خود را از تیرهای هلاکت‌بار شیطان نگاه دارد و از میدان های تهاجم وی محفوظ دارد. 2ـ تجسّم اعمال به عنوان یکی از فشارهای قبر به گفت ملاصدرا ، « هرکس در دنیا باطن خویش را به نور بصیرت بنگرد آن را بالقوّه پر از انواع موذی و درنده ، مانند شهوت، غضب‌، مکر ، حسد، کینه، کبر، ریا و خودخواهی خواهد دید، که اگر لحظه ای از آنها غفلت ورزد هر آن ، او را می درند و نیش می زنند، جز این که بیشتر مردم نمی توانند آنها راببینند ؛ زیرا به امور دنیا و دست آوردهای ـ حواسّ ظاهری سرگرم هستند. اما وقتی او را درقبر گذارند پرده های غفلت کنار می رود وهمة آن صفات مذموم را به شکل های اصلی خواهد دید؛ زیرا هریک از صفات مزبور صورتی مناسب خود دارد؛ چنان که کبر به شکل پلنگ نمودار می شود. از این رو عقرب ها ومارهایی را مشاهده می کند که در کمین او نشسته اند. اینها در واقع همان صفات وملکات نفسانی او هستند که به شکل عذاب قبر برای او ظاهر می شوند. همچنین ملکات پسندیده و صفات حمیده برای انسان پرهیزگار باغی از باغ های بهشت پدید می آوردند»20. همچنین ملاصدرا معتقد است : « همان گونه که انسان در دنیا ، جزئیات را درک می کند و دارای قوة وهم و خیال است پس از مرگ نیز جزئیات را درک می کند و می فهمد که مرده است و بدنش را در قبر می بیند و درهائی که براثر عقوبت بر او وارد می شوند و نیز لذتهائی که بر اثر نعمت به او می رسد همه را درک می کند»؛21 از این رو ، مردگان را تلقین می کنند چون گرچه گوش ومغز مادّی آنها از کار افتاده است ولی توان شنیدن وفهمیدن را دارند. 3ـ فشار قبر دفن نشده و غریق نکته ای که لازم است به آن اشاره کنیم و از سخنان ملاصدرا نیز برداشت می شود این است که : « فشارقبر، همه جا ممکن است ؛ در روایتی از امام صادق علیه السلام منقول است که فرمود: پرورگار زمین و هوا یکی است به هوا وحی می کند ، پس او را بدتر از فشارقبر ، فشار می دهد و آب دریا نسبت به غریق نیز چنین است»22. آنچه از آیات و روایات بر می آید این است که : عذاب برزخ بسیار سنگین و شکننده است.« عمربن یزید به امام صادق علیه السلام عرض کرد: شنیدم می فرمایی همة شیعیان ما ، حتی گناهکاران در بهشت هستند؛ حضرت فرمودند: آری به خدا سوگند؛ راست گفتم ، همة آنان در بهشتند. گفتم : فدایتان گردم، گناهان ، زیاد و بزرگ است. فرمودند: اما در قیامت به وسیلة شفاعت پیامبر یا جانشین وی همة شما در بهشت خواهید بود، لیکن به خدا سوگند برای شما از برزخ می ترسم . گفتم : برزخ چیست ؟ فرمود: قبر، ازهنگام مردن تا روز قیامت »23. بنابراین ، قبر در فرهنگ عترت همان برزخ است و تبهکار هرچند شیعه باشد به عذاب برزخی گرفتار می شود تا تطهیر شود و عذاب قبر(‌برزخ) هر چند کوتاه هم باشد قابل تحمّل نیست ، تا چه رسد به مدت طولانی . دربارة فشار قبر کافر نقل شده است که : « وقتی فرشتة سؤال دربارة پیامبر از اومی پرسد و او از جواب عاجز می‌ماند ..... مارها و عقرب ها بر او مسلّط می شوند وقبر او تاریک می گردد سپس چنان فشاری به او می دهد که دنده های راست و چپ وی در یکدیگر داخل می شود.»24 4ـ اسباب فشار قبر از مواردیکه در روایات رسیده، موجب فشار قبر است ، « پرهیز نکردن از نجاست بول ، وسخن چینی می باشد» 25 همچنین « تهمت زدن و غیبت کردن باعث فشار قبر می گردد» 26؛ راز فشار قبر در روایات دیگر، بد رفتاری و بدخلقی با خانواده و زن وفرزند در منزل ، اعلام شده است ؛« چنانکه پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم ، فشار قبر سعدبن معاذ ( رئیس انصار و فوق العاده نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله ومسلمین محترم بود و چون سعد رحلت کرد هفتاد هزار فرشته او را تشییع کردند و با این همه ، پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله بر سر قبر وی ایستاد وفرمود: سعد نیز فشار قبر دارد) را بر اثر بدخلقی با خانواده دانست» 27 ؛ و در پاره ای روایات، فشار قبر ،‌کفّارة ضایع کردن نعمتهای خداوند به حساب آمده است: « قال رسول الله صلی الله علیه وآله : ضغطه القبرلللمؤمن ، کفّاره لما کان منه من تضییع النعّم » 28. با توجه به مطالب ارائه شده ، میزبان انسان درقبر، عقیده ، اوصاف واعمال اوست ؛ اگر آدمی آتش می خورد یا از زقّوم می چشد خود به همراه برده است و اگر در باغی از باغ های بهشت می نشیند نهال های آن را خود کشته و پرورده است. بنابراین، هم خود، میزیان وهم خود، مهمان است وبر سر سفرة خویش نشسته است . در پایان این قسمت ، به حدیثی از حضرت علی علیه السلام در مورد عذاب وفشار قبر اشاره می کنیم: « بندگان خدا! برای کسی که آمرزیده نشده ، از مرگ سخت تر، قبر است ، پس، از تنگی و فشار ، و تاریکی و تنهایی قبر بترسید..... آن زندگی ننگی که خداوند به دشمن خود نسبت به آن هشدار داده، عذاب قبر است»29.

د) بدن برزخی « ارواح مردگان پس از مفارقت ازبدن ، در برزخ به « اجساد مثالی» یعنی بدنی مانند بدن عنصری خود( نه عین آن) تعلّق می گیرند و در همین بدن مثالی ، یا عذاب خواهند دید و یا متنعم خواهند بود، ارواح در این بدنهای مثالی می مانند تا روز قیامت که روح به همان بدنهای درون قبر بر می گردد» 30 . جهت آشنایی بیشتر با بدن برزخی یا مثالی ، توضیح کاملتری ارائه می دهیم: بدن مثالی ، از لحاظ شکل ، عین همان بدن دنیائی است ولی دیگر جسم و ماده نیست و لطیف است لطیفتر از هواست هیچ چیز مانع آن نخواهد بود، هر نقطه ای که قرار بگیرد همه چیز را می بیند ( چه این طرف دیوار چه آن طرف دیوار) ؛ الان اگر شما امواتتان را در خواب ببینید با همان بدن دنیوی مشاهده می کنید ولی جسم و مادها‌شان در قبر است ؛ بدن برزخی ، چشم دارد به شکل همین چشم هم هست ولی دیگر پیه ندارد ، چشم درد ندارد و تا قیام قیامت خوب هم می بیند نه به مثل این چشم گاهی ضعیف شود و احتیاج به عینک داشته باشد ؛ حکما ومتکلمین آن را تشبیه به تصویری که در آینه می افتد می کنند در صورتیکه دو شرط درآن جمع شود یکی اینکه قیام به خودش داشته باشد نه به آینه ودیگر ادراک و شعور است ؛ همچنین نظیرش همین خوابهایی است که می بینید که در یک چشم به هم زدن ، مسافتها را طی می کنید ، مکه می روید، مشهد می روید و هر فردی را که در خواب می بینید بدنش ، مثالی است. « البته خوردنیها و آشامیدنیها وسایر نعمتهای آن عالم همه لطیف است و بستگی به ماده ندارد و به همین جهت همان طوریکه در روایات رسیده ، شیئی واحد ممکن است به انواع مختلف بر حسب ارادة مؤمن تغییر کند؛ مثلاً زردآلو ، به خواست مؤمن ، هلو می شود؛ چنانچه در روایتی از حضرت رسول اکرم صلّی الله علیه وآله است که فرمودند: عمویم حمزه سید الشهداء را دیدم ( پس از شهادت حمزه ) که طبقی از انار بهشتی در مقابلش بود و میل می کرد ناگهان دیدم ، انار ، انگور شد ومیل کرد، یکدفعه دیدم ، انگور به رطب تغییر کرد ؛ (غر ض ، تبدیل یک چیز های گوناگون است چون ماده نیست ولطیف است ) ؛ از عمویم پرسیدم : اینجا چه چیز مؤثر است ؟ گفت: سه چیز ، اینجا خیلی به درد می خورد: اول: تشنه را آب دادن ، دوم: صلوات بر تو و آل تو ، سوم: دوستی علی بن ابیطالب علیه السلام»31. شبهه ای را برخی القاء کرده و می گویند: انسان با این بدن خاکی عبادت کرده چرا به بدن مثالی ثواب برسد یا مثلاً با این جسد پوسیده شده در قبر معصیت کرده چرا آن بدن مثالی عقاب می شود؟ پاسخ : « به طوریکه علامة مجلسی بیان می کنند: بدن مثالی، یک چیز خارجی نیست که بعد از مرگ سرقبر بیاورند و مثلاً بگویند: جناب روح ، بفرمائید توی این بدن؛‌بلکه بدن مثالی ، بدن لطیفی است که الآن هم با شخص است ؛ هر روحی دارای دو بدن است ، بدن لطیف و بدن کثیف ـ عبادت و معصیت را باهر دو کرده ـ بنابر این بدن مثالی همیشه با شخص است لکن هنگام مرگ کاملاً از بدن جسمانی جدامی شود. وجه دوم آنکه : روح انسانی پس از مرگ به صورتی مثل بدن دنیوی اش مصور می شود،‌نه اینکه به بدن خارجی تعلق بگیرد بلکه شکل روح به صورت بدن جسمانی است حال می خواهید به آن بدن مثالی بگوئید یا قالب برزخی یا روح ، ولی چون لطیف است چشم عنصری مادی آن را نمی تواند مشاهده کند. اجمالاً اینکه ، روح بود که در دنیا معصیت کرده وهمان روح هم بعداً معذّب می شود حالا یا به بدن مثالی تعلق می گیرد یا خودش مستقلاً مورد عذاب قرار می گیرد و در قیامت با همین بدن جسمانی عذاب می بیند»32.

هـ) فرق عالم قبر و قیامت 1ـ در قبر و عالم برزخ ، صبح و شام هست ولی در قیامت ، صبح و شام نیست. 2ـ « گفتنی است که ، بسیاری ازمردم بلکه بیشتر آنان ، پس از مرگ ، چشم و گوششان باز می شود و بسیاری از رازهای نهان را می بینند و می شنوند . با این وجود اسرار نهفته زیادی نیز وجود دارد که در برزخ ، روشن نمی شود و وقتی انسان وارد صحنة قیامت کبرا شد هویدا می شود. آن جا « یوم تبلی السّرائر» _ طارق/ 9) است وهمة اسرار عیان می شود.از این رو ، برزخ را یک نوع مرقد می نامند؛ چنان که در سورة مبارکة « یس/52) آمده است : « من بعثنا من مرقدنا ». لذا یکی از فرق های نظام برزخ راهمین قرارداده اند که فکر ، اندیشه و بدن هر عالمی باید، متناسب با آن عالم باشدچون موقف برزخ مرحلة شهود محض نیست ، مقداری خواب در آن راه دارد وبرای خوابی که مناسب برزخ است بدن و شرایط مناسب دیگری لازم است.»33 3ـ در عالم برزخ ، روح به بدن مثالی بر می گردد؛ ولی در قیامت ، روح به بدن اصلی برمی گردد. 4ـ « در عالم برزخ ، انسان یا مؤمن است یا کافر یا مستضعف ؛مؤمن در بهشت برزخی و کافر در جهنّم برزخی است وبرای مستضعف خداوند راه حلّی بازکرده است ؛ یعنی برای کسانی که از طرفی عمل بد وخلاف شرع انجام داده اند که مستحق دوزخ برزخی هستند و از طرف دیگر عمل صالح انجام داده اند که مستحق بهشت برزخی هستند ، البته محتمل است که مشمول رحمت الهی قرار گیرند» 34. 5ـ سؤال های برزخی از امور کلّی مانند توحید، نبوّت ، دین و قبله است ، اما سؤال های معاد و قیامت از کلّی و جزئی است و در آن جا از همه چیز حتی از ظرایف اعمال واندیشه ونیّت پرسش خواهد شد.

 و) محل ظهور ارواح بعد از مرگ « در احادیثی وارد شده که هر مؤمنی که در شرق و غرب عالم از دنیا برود روحش که در قالب مثالی جای گرفت ، ظهورش در وادی السلام ، جوار حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام است ؛ به عبارت دیگر ، نجف اشرف محل ظهور ارواح مؤمنین است ؛ چنانچه ارواح کافران ، به صحرای برهوت ، می روند که صحرای برهوت، وادی مهیبی در یمن است که نه گیاه می روید، نه پرنده رد می شود آنجا محل ظهور ارواح کافران است. آنچه را که از اهمیت همجواری حضرت علی علیه السلام شنیده اید راجع به مجاورت روحانی است هر چند بدنش دور باشد نزدیکی با حضرت با علم وعمل است یک گناه که از شخصی سرزند به همان اندازه از حضرت دور می‌شود. اگر روح با حضرت علی علیه السلام باشد جسد هم در نجف دفن شود چه سعادت عظیمی است ؛ اما خدا نکند که جسد کسی به نجف برود اما روحش در وادی برهوت معذب باشد ؛ پس باید سعی کرد که اتصال روحانی قوی شود البته دفن بدن در وادی السلام هم بی اثر نیست بلکه کمال تأثیر را دارد زیرا آن یک نوع توسلی به عنایت حضرت علی علیه السلام است .» 35 سؤال: ممکن است فردی بگوید: اگر ارواح در قالب مثالی و دروادی السلام هستند پس چرا امر شده ایم که به زیارت قبرهای آنان برویم و چگونه ارواح ، زائران خود را می بینند در حالی که آنجانیستند؟ جواب : « از حضرت امام صادق علیه السلام روایت شده که ارواح هر چند در وادی السلام باشند لکن برای آنها ، احاطة علمیه به محل قبورشان است وزائرین خود را می بینند؛‌ایشان ارواح را به آفتاب تشبیه کرده اند و چنانچه آفتاب در زمین نیست و درآسمان است اما شعاع آن همه جای زمین را احاطه نموده احاطة علمیه ارواح نیز چنین است.»