برای متمرکز کردن ذهن و دور کردن افکار نامربوط از آن مثلا در هنگام مطالعه ،خواندن دعا یا نماز خواندن و خیلی از کارهای دیگر چه باید کرد؟
تمرکز حواس چیست؟
یکى از مهم‏ترین عوامل یادگیرى و یاد سپارى و باز یافت اطلاعات، تمرکز حواس است. اساس تمرکز حواس هماهنگى ذهنى است، یعنى اراده معطوف به هدف؛ و به زبان ساده‏تر، به خود یاد آورى کنیم چه کار یا هدفى را پى مى‏گیریم. پاسخگو خود به یاد دارد این مسأله در عبادت و نیایش بارها برایش اتّفاق افتاده است. هرگز فراموش نمى‏کنم، حدود 22 سال پیش وقتى نوجوان بودم، عدم حضور قلب در نماز یا نداشتن حواس متمرکز بر عبادت نگرانم مى‏ساخت. این مشکل را با بزرگى که مدرّس قرآن بود، در میان گذاشتم. فرمود: قبل از نیت و تکبیرة الاحرام، به خود تلقین کن در این لحظات در برابر مهم‏ترین کار قراردارى و باید آن را در مدّت معیّن و شرایط خاص به نحو احسن انجام دهى. در وسط عبادت و نماز هم چند بار به خودیاد آورى کن. بعد از مدتى این رفتار یا تلقین درونى مى‏گردد. سپس تمرین دوم را انجام بده و آن تامل بر کلمات و عبارات نماز یا دعا است. بنده سال‏ها است از این تجربه گرانبها استفاده مى‏کنم و لذّت مى‏برم. نتیجه بحث تا این‏جا چنین است: اگر ما حواس خود را براى انجام کارى هماهنگ کرده، به آن کار معطوف کنیم، تمرکز حواس ایجاد کرده‏ایم و هر چه تمرکز بیش‏تر باشد، یادگیرى دقیق‏تر و کامل‏تر و ماندگارتر خواهد بود. تمرکز کم به گسستگى مطالب و بى‏نظمى ذهنى و آشفتگى روانى و فراموشى مى‏انجامد.
عوامل ایجاد تمرکز حواس‏
1. قصد
تا انگیزه و نیاز به چیزى نباشد، تمرکز حواس و توجّه به آن امر دقیق نخواهد بود. براى آن که به چیزى توجّه پیدا کنیم، باید انگیزه‏اى نسبت به آن در ما پدید آید. در خصوص امور درسى و تحصیلى مقاصدى چون پیشرفت، موفقیت، رقابت سالم، اتمام تحصیل، یافتن شغل، مقام و منزلت اجتماعى، رفع نیازهاى مادّى زندگى، ازدواج و... مى‏تواند موجب تمرکز حواس گردد.
2. زمان و مکان و شرایط مطالعه‏
مطالعه منظم در زمان‏هاى تعیین شده در مکان ویژه این کار، به شرط تداوم، در ایجاد تمرکز تأثیر به سزا خواهد داشت. وقتى در مکان تعیین شده یا مثلاً پشت میز کار خود قرار گرفتیم، به آرامى تمرکز در ما شکل مى‏گیرد. البتّه اگر شرطهاى زیر رعایت شود:
الف) لَم ندهیم.
ب) از شل شدن بیش از حد عضلات جلوگیرى کنیم.
ج) از لباس خواب و راحتى بهره نگیریم.
د) ارتباط خود را با دنیاى خارج قطع کنیم.
ه") گرماى مکان مطالعه را طبیعى و متوسط نگهداریم.
و) از سر و صدا دورى کنیم.
ز) از برنامه‏هاى تلویزیونى دور بمانیم.
3. پرهیز از خیالبافى‏
خیالبافى، غرق شدن در خاطرات گذشته و یاد کرد مشکلات از عوامل مُخلّ تمرکز است و سراغ مطالعه گرانى مى‏آید که مجال لازم را به آن‏ها مى‏دهند. عبادت ارجمند و مطالعه هدفمند اجازه خیالبافى نمى‏دهد.
4. تعارض انگیزه‏ها
براى داشتن تمرکز حواس، باید به بلا تکلیفى خود پایان دهیم؛ از میان انگیزه‏هاى مختلف و متنوعى که ما را احاطه کرده‏اند، با انتخاب درست، یکى را برگزینیم و بقیه را به حاشیه ذهن برانیم.
5. مرور ذهنى‏
مرور فعالیت قبل از انجام آن که اصطلاحاً نقشه ذهنى خوانده مى‏شود، تمرکز زا است؛ چنان که آغاز کار با اضطراب و بدون برنامه و مقدمه تمرکز زدا است. وقتى سیر فعالیت علمى را در ذهن به سرعت مرور مى‏کنیم، آموخته‏ها و اطلاعاتِ نهفته در حافظه دراز مدّت به صفحه هشیار حافظه حاضر مى‏شوند و در نتیجه براى تمرکز حواس در یادگیرى، آمادگى فزون‏تر به دست مى‏آوریم.
تمرینات تقویت حافظه و تمرکز بسیار سومند است. این تمرینات بارها در کارگاه‏هاى فراوان به فراگیران آموزش داده شده و به رضایت بسیار آن‏ها انجامیده است. مطالعه آن مى‏تواند خوانندگان را در موفقیت بیش‏تر تحصیلى یارى دهد. در این نوشتار یاد کرد نکات زیر کافى مى‏نماید:
الف) متخصصان فراروان (Meracognation) معتقدند بهترین روش، براى یادگیرى بهتر و دقّت بیشتر، برخورد سؤالى با موضوع، متن یا محتواى مورد مطالعه است.
ب) تمرکز، تابع مستقیم نوع حافظ است. در مقاله شماره‏هاى بعدى پرسمان از انواع حافظه بحث خواهد شد.
ج) مطالعه چند کتاب در این زمینه سودمند است؛ از جمله کتاب مدیریت زمان، اثر لوتار جى سى ورت (ترجمه توکلى نیا) و کتاب 57 راه براى تقویت حافظه
«عدم تمرکز حواس»، موضوعى است که بسیارى از جوانان از آن رنج مى‏برند و دلایل مختلف و متعددى دارد. همان طور که خود مى‏دانید، تمرکز حواس در هر کارى از جمله مطالعه و درس خواندن - از ضروریات قطعى است. تمرکز حواس، حالتى ذهنى و روانى است که در آن حالت، تمام قواى حسى، روانى و فکرى انسان روى موضوع خاصى متمرکز مى‏شود و تضمین کننده امر یادگیرى و انجام صحیح کارها و رهایى از خطرات احتمالى است. به هر حال در یک جمع‏بندى کلى، مى‏توان گفت: بیشتر افراد به دلایل عمده زیر، با عدم تمرکز فکر و حواس مواجه مى‏شوند:
1. کسانى که خود را به انجام دادن کار یا مطالعه درسى مجبور مى‏کنند؛ در حالى که تمایل درونى چندانى به آن ندارند. در این صورت تمام قواى ذهنى و روانى‏شان به طور خودکار از آن موضوع پرت مى‏شود و دچار حواس‏پرتى مى‏گردند. چنین افرادى ممکن است مدت‏ها با بى‏علاقگى کارهایى انجام مى‏دهند یا به دنبال درس یا رشته تحصیلى خاصى، تلاش‏هایى کنند و به عبارت دیگر خود را مجبور به انجام دادن آن کار یا مطالعه مى‏بینند.
2. فشارهاى روانى نیز از عوامل عمده تشتت فکرى است. بیشتر افراد زمانى که با مسأله‏اى مواجه مى‏شوند، اگر معتقد باشند زمان کافى براى حل آن ندارند و یا توانایى حل مسأله و کسب توفیق را در خود نبینند، دچار نگرانى و اضطراب مى‏شوند و در نتیجه این نگرانى‏ها، ترس از شکست، افکار منفى عدم اعتماد به نفس و خیال‏بافى‏هاى منفى‏گرایانه، توان عمل و ابتکار و خلاقیت را از آنان سلب مى‏کند و به جاى اینکه روى موضوع خاص تمرکز کنند، بر ترس و احتمال شکست خود تمرکز مى‏کنند و یأس و ناامیدى بر آنها چیره شده و موجب حواس‏پرتى مى‏شود.
3. گاهى برخى حوادث و اتفاقات، فضاى روانى فرد را دچار اختلال مى‏کند (نظیر آنچه در زندگى شخصى، تحصیلى، خانوادگى، اجتماعى و اقتصادى و... رخ مى‏دهد)، امکان تمرکز حواس را از بین مى‏برد.
4. گاهى عدم رعایت بهداشت مطالعه و اصول و قوانین آن و بهره نگرفتن از روش مناسب مطالعه، باعث خستگى جسمى و روانى شده و آمادگى روانى لازم براى مطالعه و درس خواندن از بین مى‏برد. در نتیجه احساس بى‏علاقگى و به دنبال آن عدم تمرکز حواس بر او مستولى مى‏شود.
5. تکثر و تعدد فعالیت‏هاى فرد مخصوصا اگر در توان انسان نباشد، باعث عدم تمرکز حواس مى‏شود.
راه‏هاى مقابله با عوامل حواس‏پرتى:
براى مقابله با هر یک از عوامل فوق که هر کدام به گونه‏اى مانع تمرکز حواس مى‏شود - باید به راه‏کار خاص و مناسب با آن توجه نمود. در عین حال نکات زیر مى‏تواند به عنوان راه‏کارهاى کلى، مؤثر واقع شود:
1. در ابتدا و قبل از هر چیز، براى تمام فعالیت‏هاى درسى و غیردرسى برنامه‏ریزى کنید. اوقات شبانه‏روز را در یک جدول زمان‏بندى شده از هنگام بیدارى تا موقع خواب، یادداشت نموده و براى هر کارى، زمان خاصى و مناسب آن را معین نمایید، سعى کنید طبق همان برنامه تنظیم شده به انجام دادن همان فعالیت مشخص (کلاس، مطالعه، استراحت، عبادت، ورزش و...) بپردازید. حتى زمان معین و مشخصى را در طول روز، براى اندیشیدن درباره موضوعات مختلف با تخیلات و افکار مزاحم، اختصاص دهید. این کار حداقل دو فایده مهم دارد:
الف. نظم و انضباط در تمام فعالیت‏ها حتى در اندیشه‏ها و افکارتان - راه پیدا مى‏کند که خود بسیار ارزشمند است.
ب. اگر افکار مزاحم در غیر زمان معین، به سراغتان آمد و باعث حواس‏پرتى شما شد، مى‏توانید به خود وعده بدهید که زمان اندیشیدن در این باره، فلان زمان خاص و معین است. تأکید مى‏کنیم براى هر کار و فعالیتى وقت مشخص معین کنید و در آن وقت به هیچ امرى غیر از آن کار نپردازید.
2. اصول و قوانین لازم براى یک مطالعه سودمند را بشناسید و آن را به دقت رعایت فرمایید. ما نیز در اینجا به چند مورد اشاره مى‏کنیم:
الف. با مد نظر قرار دادن هدف خویش از مطالعه و درس خواندن، احساس نیاز به مطالعه را در خودتان افزایش دهید.
ب. به هنگام مطالعه یا حضور در کلاس، از افکار ناامیدکننده، کسل کننده و غیرمنطقى بپرهیزید و همواره امید، قدرت و توانایى را در ذهن خود حفظ کنید.
ج. همیشه براى مطالعه یا سر کلاس، کاغذ و قلمى داشته باشید و نت‏بردارى کنید یا خلاصه‏اى از مطالب را یادداشت کنید تا در فضاى روانى درس و مطالعه قرار داشته باشید، نه اینکه به دنبال افکار و ذهنیات خود باشید.
د. با پیش‏مطالعه وارد کلاس شوید و پرسش‏هایى که درباره درس به ذهنتان مى‏رسد، بلافاصله از استاد بپرسید و به خود اجازه ندهید سؤال مطرح شده، ذهنتان را به خود مشغول دارد و به تدریج از فضاى روانى کلاس خارج شوید. با این روش ساده، مى‏توانید فرایند تدریجى و محتواى درسى کلاس را پى‏گیرى کنید و خود را در فضاى درسى یا مطالعه قرار دهید.
ه. زمان و مکان مطالعه، باید از نظر فیزیکى و روانى از شرایط مناسب برخوردار باشد و هرگونه عاملى را که مى‏تواند باعث حواس‏پرتى شود (نظیر سر و صداها، سرما و گرما، نور کم یا خیلى شدید و...) از محیط مطالعه خود حذف کنید.
3. در صورتى که تعدد کارها و فعالیت‏هاى غیردرسى، باعث عدم تمرکز مى‏شود، آنها را به حداقل ممکن برسانید و به خود بگویید: در این دوره و زمان، مهم‏ترین وظیفه و کار من مطالعه و درس‏خواندن و ارتقاى سطح علمى است و فعالیت‏هاى جانبى متعدد، مزاحم وظیفه اصلى من است.
4. اگر مشکلات شخصى، اجتماعى، خانوادگى و... باعث عدم تمرکز حواستان مى‏شود؛ بدانید که:
الف. زندگى فردى هیچ‏کس، خالى از مشکل نیست و ذهن هیچ فردى خالى محض نیست. از طرف دیگر با صرف فکر کردن و مشغولیت ذهنى درباره چنین مشکلاتى، هیچ دردى دوا نخواهد شد. پس به خود تلقین کنید که هنگام درس یا مطالعه، ذهن خود را از آن مسائل برهانید.
ب. به هنگام مزاحمت آن افکار، به خود قول بدهید در این باره خواهم اندیشید (و زمانى را براى این کار در شبانه‏روز اختصاص دهید).
ج. در صورت امکان به اتفاق یکى از دوستان خود، مطالعه یا مباحثه کنید.
5. در صورتى که موضوع یا موضوعات خاص و محدودى، باعث حواس‏پرتى شما مى‏شود، به دنبال راه حل مناسب آن باشید؛ چرا که آن موضوع خاص، در حکم علت عدم تمرکز حواس شما است. پس براى مقابله با آن باید ابتدا علت و عامل اصلى را شناسایى کنید و در پى حذف یا تقلیل آن برآیید، ولى اگر موضوعات متعدد مختلف باعث حواس‏پرتى مى‏شود. به نکات چهارگانه بالا توجه نمایید.
افکار بد و آلوده بدون شک امرى مذموم و نامطلوب است و باید به این نکته توجه داشت که افکار ذهنى انسان خود نوعى عمل محسوب مى‏شوند که اعمال درونى و یا جوانحى نامیده مى‏شوند در مقابل اعمال خارجى که توسط اعضاى انسان مثل دست و پا و چشم و گوش و زبان انجام مى‏شود و به آنهااعمال جوارحى گفته مى‏شود.
اولیاى الهى در اثر توجه کامل به مبدأ قدرت و هستى، خداوند را در تمام حالات حاضر و ناظر اعمال می بینند و حتى فکر گناه و اندیشه بد نیز در آنها راه نمى‏یابد تا چه رسد به گناه بیرونى و خارجى ولى چنین توجهى براى ما عملاً ممکن نیست و لذا گاهى اوقات در اثر غفلت ازیاد خداوند و فراموش کردن حضور او گاهى افکار آلوده به ذهنمان خطور مى‏کند ولى خداوند متعال که به همه اعمال درونى و بیرونى ما آگاه است به لطف و کرمش این گونه افکار ناشایست را برما مى‏بخشد و اگر لطف او نمى‏بود استحقاق عقاب و مجازات را بر چنین افکارى داشتیم چون او تبارک و تعالى از سوداى قلب ما و پنهان‏ترین خطورات قلبى ما که گاهى خود نیز از آن بى خبریم آگاه است چنانچه در آیه 284 بقره مى‏فرماید: «و ان تبدوا ما فى انفسکم او تخفوه یحاسبکم به الله؛ امور درونى و افکار و نیات شما بر خداوند آشکار است چه آنها را پنهان کنید و چه آشکار سازید و خداوند در مورد آنها از شما حسابرسى مى‏کند».
البته روایات متعددى که مى‏گویند: فکر گناه، گناه نیست در حکم استثنا از این آیه کریمه است و احتمال دارد مورد آیه آن گونه افکارى است که خود نوعى عمل قلبى به شمار مى‏آیند در مقابل اعمالى که فکر، مقدمه انجام آنها در خارج و بیرون است مثلاً سوء ظن گناهی است که مربوط به درون و قلب و فکر انسان است و مستقیما ربطى به بیرون و خارج ندارد و بر خلاف حسادت که ظهور آن در خارج گناه است و فکر درونى در باره آن و لو مذموم و زشت است ولى گناه محسوب نمى‏گردد مثلاً اگر من در ذهنم براى کسى توطئه‏چینى کنم تا آبرویش را بریزم و یا ضربه‏اى به او بزنم به خاطر حقد و کینه و حسادت این فکر به خودى خود تا در خارج پیاده نشده گناه محسوب نمى‏گردد و لذا خداوند متعال در پایان آخرین سوره قرآن کریم یعنى سوره ناس مى‏فرماید: «و من شر حاسد اذا حسد؛ اى پیامبر ما بگو به خداوند پناه مى‏برم از شر انسان حسود وقتى که حسادتش را آشکار سازد و بروز دهد»
در پایان ذکر این نکته لازم است که غالبا افکار مشوش و آلوده از بازى‏هاى شیطان و وسوسه‏هاى نفس است که هدف از آن سرگرم کردن انسان و باز داشتن او از توجه به عبادت خدا و انجام اعمال نیک است و انسان باید در برابر این نوع افکار و هجوم آن بى اعتنا باشد و با پرکردن فضاى قلب و سینه از یاد خداوند و ذکر او و تفکر در شگفتى‏هاى خلقت او جایى خالى براى شیطنت شیطان در قلب خود باقى نگذارد.
کنترل افکار (خواطر) راه های متعددی دارد ولی نباید پنداشت که با اولین گام همه چیز درست می شود. کسی که می خواهد زمام افکار خویش را به کف گیرد باید با تمام توان به خودسازی بپردازد و با جدیت این راه را دنبال نموده تا تدریجا به هدف نزدیک گردد:
1- راه دل و عشق : ذهن و فکر انسان همواره متوجه چیزی است که به آن عشق می ورزد چنان که عاشق آنی از فکر معشوق خود بیرون نمی رود. این که مثلا ما همیشه در نمازهای خود به یاد دیگر مسائل می افتیم به جهت تعلق نفس به آنها و عدم آشنایی با محبوب حقیقی است . لیکن عاشق دلباخته ذات جمیل علی الاطلاق در همه حال به یاد خداست چنان که گویی همیشه درنماز است . پس باید دل را از تعلق به کثرات پالایید و منزلگه عشق ربوبی ساخت تا اندیشه نیز بدان سوی توجه یابد.
2- ضبط قوه خیال : پرنده لجام گسیخته خیال چون چکاوکی است که هر دم بر سرشاخساری نشسته و به زودی به شاخه دیگر پرواز می کند. از این رو افکار انسان خود ناساخته قرار و آرامی ندارد. آن گاه اگر آدمی با دقت در کنترل آن بکوشد; یعنی , همواره از آن مراقبت نموده و هرگاه به این سوی و آن سوی گریخت بلافاصله آن را به امور شریفه متوجه گرداند, کم کم رام و مطیع می گردد.
3- انس دادن ذهن : با داشتن برنامه منظم و پیوسته , می توان ذهن را به سمت خاصی جهت داد; مثلا" داشتن برنامه های منظم همه روزه دعا و قرآن , مطالعه کتاب هایی پیرامون : اخلاق , معاد, خداشناسی , عواقب گناه و حداقل روزی یک ساعت شرکت منظم و پیوسته در مجالس دینی .
4- کنترل حواس: گرچه ذهن انسان این توانایی را دارد که حتی بدون استفاده از حواس ظاهری افکاری را تولید کند ولی عمده آن چیزهایی که انسان در مورد آن فکر می کند اعم از چیزهای خوب یا بد. داده های حواس ظاهری او است لذا باید مجاری ورودی ذهن را که همان حواس ظاهری است کنترل کرد؛ یعنی چشم، گوش، زبان و لامسه و...
قرآن در این زمینه می فرماید: «ولا تقف ما لیس لک به علم ان السمع والبصر والفؤاد کل اولئک کان عنه مسؤولا؛ و هرگز آنچه را علم و اطمینان به آن نداری دنبال مکن که (در پیشگاه حکم خدا) چشم و گوش و دل ها همه مسؤولند» (اسراء، آیه 36).
بنابراین یکی از مهمترین راه های کنترل فکر، کنترل حواس ظاهری است.
برای آگاهی بیشتر ر.ک :
- آداب الصلوه یا پرواز در ملکوت امام خمینی
- مراحل اخلاق در قرآن , آیت الله جوادی آملی