اخلاق در کنار یاد معاد و قیامت به کمال لازم می‌رسد؛ زیرا یاد مرگ، و عذاب قیامت انسان را دل شکسته و قلب او را خاشع می‌سازد. قرآن کریم می‌فرماید: "و استعینوا بالصّبر و الصّلوة و إنّها لکبیرة إلا علی الخاشعین * الّذین یظنّون أنّهم ملاقوا ربّهم و أنّهم إلیه راجعون"(1)؛ از خدا یاری بخواهید و در کارها صابر و شکیبا باشید و نماز به جای آورید، که نماز سخت،مهمّ و بزرگ و کاری دشوار است، مگر بر خداپرستان؛ آن کسانی که می‌دانند (نه این که گمان داشته باشند) در پیشگاه پروردگار حاضر خواهند شد و به درگاه عزّتش رجوع خواهند کرد. یاد مرگ و عذاب آنان را خاشع و خاکسار می‌سازد. این مسأله یقینی است و هیچ شک و گمانی در آن راه ندارد. بدیهی است کسی که به چیزی گمان داشته باشد سبب خشوع او نخواهد شد. گرچه می‌توان گفت مرگ، احتضار و قیامت آن قدر دردناک است که ظنّ و گمان بلکه احتمال آن نیز که ادراکی ضعیف است برای خشوع و خاکساری انسان کافی است؛ یعنی خود ظنّ و احتمال گرچه ضعیف است، ولی مظنون، و محتمَل قوی است.

صفت دیگر نمازگزار تصدیق روز قیامت است؛ چنان که فرمود: نمازگراران حقیقی کسانی هستند که این ویژگی‌ها را داشته باشند؛ "الذین هم علی صلاتهم دائمون * و الذین فی أموالهم حق معلوم * للسّائل و المحروم * و الذین یُصدّقون بیَوم الدّین * و الذین هم من عذاب ربّهم مُشفقون * إنّ عذابَ ربّهم غیرُمأمون"(2)؛ آنان که در نماز و طاعت الهی عمر می‌گذرانند و آنان که در مال و دارایی آنها حقّی معین و معلوم است، تا به فقیران سائل و تهی‌دستان آبرومند محروم برسد و آنان که روز قیامت و جزا را تصدیق کنند و آنان که از قهر و عذاب خدای خویش ترسانند، که از عذاب خدا هیچ کس بی‌سبب ایمن نتواند بود... .چون یاد معاد هم از زدودن شبهه علمی و هم در غبارروبی شهوت عملی سهم بسزایی دارد سرانجامِ بسیاری از مباحث قرآن به یاد مرگ و تذکر قیامت پایان می‌پذیرد.

قرآن بر این مسأله چنان پای می‌فشارد که گاهی با سوگند، بر آن تأکید می‌ورزد: "زعم الذین کفروا أنْ لن یُبعَثوا قل بلی و ربّی لتُبعثُنّ ثم لتُنبّئونّ بما عملتم و ذلک علی الله یسیر *..."(3)؛ کافران گمان کردند که هرگز پس از مرگ برانگیخته نمی‌شوند. ای رسول ما به آنان بگو به خدای من سوگند که البتّه برانگیخته می‌شوید و سپس به اعمال خود آگاه می‌گردید و این بر خدا بسیار آسان است. یاد آورید روزی را که خداوند همه شما را به عرصه‌ی‌ قیامت جمع می‌کند و آن روز، روز غبن و پشیمانی بدکاران است و هر که به خدا ایمان آرد و نیکوکار شود خدا گناهش بپوشد و در باغهایی که زیر درختانش نهرها جاری است داخل گرداند که در آن بهشتِ جاودانْ متنعّم باشند و این،در حقیقت رستگاری بزرگ خواهد بود و آنان که کافر شده و آیات ما را تکذیب کردند اهل آتش دوزخ و در آن جاویدانند و آن جا بسیار بدمنزلگاهی است. البته در تحلیل نهایی معلوم می‌شود علّت همه‌ی‌ ناباوری‌ها به قیامت و معاد آن است که در حقیقت خداوند را آن گونه که باید بشناسند نشناختند: "و ما قدروا الله حقَّ قدره"(4) ؛ زیرا معاد همان رجوع به مبدأ است؛ اگر کسی مبدأ فاعلی جهان، یعنی خدای سبحان را به خوبی بشناسد و به اسمای حسنا و صفات عُلیای وی آشنا باشد حتماً معاد را باور خواهد داشت.5

1-  سوره‌ی‌ بقره، آیات 45 ـ 46.

2-  سوره‌ی‌ معارج، آیات 23 ـ 28.

3-  سوره‌ی‌ تغابن، آیات 7 ـ 10.

4-  سوره‌ی‌ انعام، آیه‌ی‌ 91.-

5-  معاد در قرآن:ج4/ص52-54