تعریف روزه
مساءله 246 :
روزه آن است که انسان براى انجام دادن فرمان خداوند عالم ، از اذان صبح تا مغرب ، از چیزهایى که روزه را باطل مى کند و شرح آنها بعداً گفته مى شود، خوددارى کند.

نیّت روزه
مساءله 247 :
انسان مى تواند در هر شب از ماه رمضان ، براى روزه فرداى آن نیّت کند. همچنین جایز است که شب اوّل ماه روزه همه ماه را نیّت کند.

مساءله 248 :
اگر انسان بخواهد غیر از روزه رمضان ، روزه واجب دیگرى بگیرد، بنابر اقوى باید آن را معین کند مثلاً نیّت کند که ((روزه قضا)) یا ((روزه نذر)) مى گیرم ولى در ماه رمضان ، لازم نیست نیّت کند که روزه ماه رمضان را مى گیرم .

مساءله 249 :
اگر روزى را که شک دارد آخر شعبان است یا اوّل ماه رمضان ، به نیّت روزه قضا یا روزه مستحبى و مانند آن ، روزه بگیرد و در بین روز بفهمد که ماه رمضان است باید نیّت روزه رمضان کند.

مبطلات روزه
مساءله 250 :
نُه چیز روزه را باطل مى کند:
1 - خوردن و آشامیدن
2 - استمنا
3 - دروغ بستن به خدا و پیغمبر ص و جانشینان پیغمبر و معصومان
4 - رساندن غبار به حلق
5 - جماع
6 - اماله کردن
7 - باقى ماندن بر جنابت و حیض و نفاس تا اذان صبح
8 - فرو بردن تمام سر در آب
9 - قى کردن

احکام مبطلات روزه
خوردن و آشامیدن
مساءله 251 :
اگر روزه دار، چیزى را عمداً بخورد یا بیاشامد، روزه او باطل مى شود، چه خوردن و آشامیدن آن چیز، معمول باشد (مثل نان و آب ) و چه معمول نباشد (مثل خاک و شیره درخت ) و چه کم باشد و چه زیاد.

مساءله 252 :
اگر روزه دار، چیزى را سهواً بخورد یا بیاشامد، روزه اش باطل نمى شود.

مساءله 253 :
احتیاط واجب آن است که روزه دار، از استعمال آمپولى که بجاى غذا بکار مى رود، خوددارى کند (بلکه اجتناب خالى از وجه نیست )، ولى تزریق آمپولى که عضو را بى حس مى کند، یا به جهت دیگر استعمال مى شود، اشکال ندارد.

مساءله 254 :
اگر روزه دار، چیزى را که بین دندان مانده است ، عمداً فرو ببرد، روزه اش باطل مى شود.

مساءله 255 :
جویدن غذا براى بچه یا پرنده و چشیدن غذا و مانند اینها که معمولاً به حلق نمى رسد، اگر چه اتّفاقاً به حلق برسد، روزه را باطل نمى کند.

مساءله 256 :
انسان نمى تواند براى ضعف ، روزه را بخورد، ولى اگر ضعف او به قدرى است که مشقّت شدیدى دارد، به طورى که معمولاً نمى شود آن را تحمّل کرد، خوردن روزه اشکال ندارد، ولى اگر تا سال دیگر خوب شد، باید قضاى آن را بگیرد.

استمناء
مساءله 257 :
اگر روزه دار استمنا کند. یعنى با خود کارى کند که منى از او بیرون آید، روزه اش باطل مى شود.
دروغ بستن به خدا و پیغمبر

مساءله 258 :
اگر روزه دار به گفتن یا به نوشتن یا به اشاره و مانند اینها، به خدا و پیغمبر و جانشینان آن حضرت ، عمداً نسبت دروغ بدهد، روزه او باطل است . و خالى از وجه نیست که به دروغ بستن به پیغمبران و جانشینان آنها و حضرت زهرا3 ملحق به دروغ بستن به خدا باشد و روزه را باطل کند.
رساندن غبار غلیظ به حلق

مساءله 259 :
رساندن غبار یا دود غلیظ به حلق ، بنابر اظهر، روزه را باطل مى کند، چه آن غبار، غبار چیزى باشد که خوردن آن حلال است مثل (غبار آرد) و یا غبار چیزى باشد که خوردن آن حرام باشد.

مساءله 260 :
اگر غبار و مانند آن ، بى اختیار، به حلق برسد، روزه باطل نمى شود.

جماع
مساءله 261 :
نزدیکى ، روزه را باطل مى کند اگر چه فقط به مقدار ختنه گاه داخل شود و منى هم بیرون نیاید.

مساءله 262 :
اگر کمتر از مقدار ختنه گاه داخل شود و منى هم بیرون نیاید روزه باطل نمى شود، ولى اگر کسى که آلتش را بریده اند کمتر از ختنه گاه را داخل کند بطلان و عدم بطلان روزه اش محل اشکال است .

مساءله 263 :
اگر فراموش کند که روزه است و نزدیکى نماید، یا او را به نزدیکى مجبور نمایند، روزه او باطل نمى شود. ولى چنانچه در هنگام نزدیکى یادش بیاید، یا دیگر مجبور نباشد، باید فوراً از حال نزدیکى خارج شود و اگر خارج نشود، روزه او باطل است .

اماله
مساءله 264 :
اماله کردن با چیز مایع اگر چه از روى ناچارى و براى معالجه بنابر اظهر روزه را باطل مى کند
باقى ماندن بر جنابت ، حیض و نفاس تا اذان صبح

مساءله 265 :
اگر جنب عمداً تا اذان صبح غسل نکند، روزه اش باطل مى شود و کسى که وظیفه او تیمم است اگر عمداً تیمم ننماید، روزه اش باطل است .

مساءله 266 :
کسى که جنب است و مى خواهد روزه واجبى بگیرد که وقت آن معین است مثل روزه رمضان ، اگر عمداً غسل نکند تا وقت تنگ شود باید با تیمم روزه بگیرد و روزه او بنابر اظهر صحیح است .

مساءله 267 :
اگر زن در ماه رمضان پیش از اذان صبح از حیض یا نفاس پاک شود و عمداً غسل نکند، یا اگر وظیفه او تیمم است عمداً تیمم نکند، روزه اش باطل است و وجوب کفاره خالى از وجه نیست .

مساءله 268 :
اگر زن نزدیک اذان صبح از حیض و نفاس پاک شود و براى هیچکدام از غسل و تیمم وقت نداشته باشد، یا بعد از اذان بفهمد که پیش از اذان پاک شده روزه او صحیح است .

مساءله 269 :
اگر زن بعد از اذان صبح از خون حیض یا نفاس پاک شود یا در بین روز خون حیض یا نفاس ببیند، اگر چه نزدیک مغرب باشد روزه او باطل است .

مساءله 270 :
اگر زنى که در حال استحاضه است غسلهاى خود را به تفصیلى که در احکام استحاضه گفته شد بجا آورد روزه او صحیح است ، و بى وجه نیست که صحت روزه او مشروط به انجام غسلى باشد که باید براى نماز صبح انجام دهد، ولى بنابر اظهر غسل نمازهاى مغرب و عشاى شب گذشته و شب آینده در صحیح بودن روزه او شرط نیست .
و بنابر احتیاط واجب مستحاضه متوسطه هم مثل کثیره انجام غسلى که بر او واجب است در صحیح بودن روزه اش شرط است ولى وضوى واجب بر مستحاضه قلیله ، شرط صحت روزه نیست .

مساءله 271 :
در تمام مواردى که غسل واجب است اگر نتوانست غسل کند وجوب تیمم خالى از وجه نیست و بنابر احتیاط واجب بعد از تیمم باید تا اذان صبح بیدار بماند.

فرو بردن سر در آب
مساءله 272 :
اگر روزه دار تمام سر را، عمداً در آب فرو برد اگر چه بقیه بدن از آب بیرون باشد بنابر اقوى روزه اش باطل مى شود.
مساءله 273 :
اگر روزه دار با مانع و حائل غلیظى ، دور سر را پوشانده باشد و یا سر را به چیزى آغشته کرده باشد که مانع از رسیدن آب به آن بشود، فرو بردن تمام سر در آب ، بنابر اظهر، روزه را باطل نمى کند.
مساءله 274 :
فرو بردن سر در آب مضاف ، بنابر احوط، روزه را باطل مى کند.

مساءله 275 :
اگر روزه دار بى اختیار در آب بیفتد و تمام سر او را آب بگیرد، یا فراموش کند که روزه است و سر را در آب فرو برد، روزه او باطل نمى شود.

مساءله 276 :
اگر انسان فراموش کند که روزه است و سر را در آب فرو برد، یا دیگرى ، به زور سر او را در آب فرو برد، چنانچه در زیر آب ، یادش بیاید که روزه است ، یا آن شخص دست خود را بردارد، باید فوراً سر را بیرون آورد و چنانچه بیرون نیاورد، روزه اش باطل مى شود.

قى کردن
مساءله 277 :
هر گاه روزه دار، عمداً قى کند، اگر چه به واسطه مرض و مانند آن ناچار باشد، روزه اش باطل مى شود، ولى اگر سهواً و یا بى اختیار قى کند، اشکال ندارد، ولى نباید آن را عمداً فرو ببرد.

کفاره روزه
مساءله 278 :
کسى که روزه ماه مبارک رمضان ، بر او واجب است ، اگر به عمد یا شبه عمد، روزه خود را باطل کند، باید علاوه بر قضاى آن ، کفّاره هم بدهد.

مساءله 279 :
کسى که کفّاره روزه رمضان بر او واجب است باید:
یا یک بنده آزاد کند
یا دو ماه روزه بگیرد
یا شصت فقیر را سیر کند و یا به هر کدام ، یک مُدّ (تقریبا ده سیر) طعام ، یعنى گندم یا جو و مانند اینها، بدهد.
دادن پول طعام کافى نیست ، ولى اگر فقیر را در خریدن و قبول آن وکیل کند و فقیر نیز انجام دهد، کافى است .

مساءله 280 :
کسى که مى خواهد به عنوان کفّاره قضاى عمدى ماه رمضان ، دو ماه روزه را بگیرد، باید سى و یک روز آن را پى در پى بگیرد و اگر بقیه آن پى در پى نباشد، اشکال ندارد.

مساءله 281 :
اگر روزه دار در ماه رمضان با زن خود که روزه دار است نزدیکى کند چنانچه زن را مجبور کرده باشد کفّاره روزه خودش و روزه زن را باید بدهد ولى اگر در اثناء، زن راضى شود، بنابر احتیاط واجب مرد دو کفّاره بدهد و زن یک کفاره و اگر زن به نزدیکى راضى بوده بر هر کدام یک کفّاره واجب مى شود.

مساءله 282 :
اگر زنى شوهر روزه دار خود را مجبور کند که نزدیکى نماید یا کار دیگرى که روزه را باطل مى کند انجام دهد واجب نیست کفاره روزه شوهر را بدهد.

مساءله 283 :
کسى که به سبب مسافرت یا بیمارى روزه نمى گیرد، نمى تواند زن روزه دار خود را مجبور به نزدیکى کند.

مساءله 284 :
اگر کفاره واجب شود و چند سال آنرا بجا نیاورد چیزى بر آن اضافه نمى شود.
کسانى که روزه بر آنها واجب نیست

مساءله 285 :
اگر کسى مریض باشد به طورى که بداند یا گمان کند روزه گرفتن براى او ضرر دارد، نباید روزه بگیرد، و اگر روزه بگیرد روزه اش صحیح نیست ، و در صورت خوف ضرر در صورتى که خوف او عقلایى باشد، مى تواند روزه اش را افطار کند.

مساءله 286 :
کسى که به علت پیرى نمى تواند روزه بگیرد یا براى او مشقت دارد، روزه بر او واجب نیست ، و چنانچه تا رمضان بعد بتواند روزه بگیرد، اقوى وجوب قضا است ، و در صورتى که نتواند تا رمضان بعد روزه را قضا کند، واجب است براى هر روزه یک مُد طعام - که تقریباً ده سیر است - از گندم یا جو و مانند اینها صدقه دهد و همچنین کسى که توانایى قضاى روزه را داشته ولى به سبب ندانستن حکم ، قضاى آن را تا رمضان بعد تاءخیر انداخته ، باید علاوه بر قضاى روزه به مقدارى که گفته شد کفاره دهد.

مساءله 287 :
بر پسر یا دخترى که تازه بالغ شده اند و قدرت بر روزه گرفتن ندارند، روزه واجب نیست و کفاره هم ندارد، ولى قضاء دارد.

مساءله 288 :
زنى که زاییدن او نزدیک است و روزه براى حملش یا خودش ضرر دارد، واجب است افطار نماید و براى هر روز یک مُد طعام به فقیر بدهد و در هر صورت روزه هایى را که نگرفته ، بعداً قضا نماید.

مساءله 289 :
زنى که بچه شیر مى دهد و شیر او کم است ، چه مادر بچه باشد یا دایه او، چه با اجرت شیر بدهد یا بى اجرت ، اگر روزه براى خودش یا بچه اى که شیر مى دهد ضرر دارد، واجب است افطار کند و براى هر روز یک مُد طعام به فقیر بدهد، و در هر دو صورت روزه هایى را که نگرفته بعد از برطرف شدن عذر، باید قضا نماید، و اگر کسى پیدا شود که بى اجرت بچه را شیر دهد، یا براى شیر دادن بچه ، از پدر یا مادر بچه یا از شخص دیگرى که اجرت او را بدهد اجرت بگیرد، واجب است که بچه را به او بدهد و روزه بگیرد.
روزه حرام - روزه مستحب

مساءله 290 :
روزه عید فطر و قربان حرام است

مساءله 291 :
بنابر احتیاط روزه مستحبى براى زن ، بدون اذنِ شوهر صحیح نیست ، چه منافات با حق شوهر داشته باشد و چه نداشته باشد، و اگر شوهر به خاطر منافات با حقش ، زن را از روزه اى که به نحوى بر خود واجب نموده منع کند، در صورتى که وقت روزه وسعت دارد زن نباید روزه بگیرد، ولى اگر وقت روزه تنگ شود اذن شوهر شرط نیست .

مساءله 292 :
بنابر احتیاط مستحب در صحیح بودن روزه مستحبى فرزند، اذن پدر و مادر شرط است ، گرچه بنابر اقوى همین که موجب ناراحتى آنها نشود و یا نهى نکرده باشند روزه اش صحیح است .

استفتائات

1 - آیا زنان هم محتلم مى شوند مثل مردان که غُسل بر ایشان واجب مى شود و خوددارى کردن از خواب دوم در روزه در حق ایشان نیز لازم است یا نه :
بسمه تعالى
بلکه ممکن است مثل مردان باشند اگر چه بعید است ، و بر فرض انزال در احتلام و وجوب غسل و بقیه موارد مثل مردانند البته با علم یا اطمینان به اینکه منى مرد نیست .

2 - کسانیکه عذر دارند مثل مریض ، مسافر و دیگران اگر روزه بگیرند جایز است از آنها یا نه .
بسمه تعالى
مجزى نیست و قضاى آن روزه بر او واجب است ، مگر مسافرى که جاهل به حکم باشد و عالم نباشد حتّ ى اجمالاً پس ‍ کفایت مى کند روزه آن به خلاف ناسى . اگر در اثناى روزه جاهل یا ناسى آگاه شوند به مسئله واجب است روزه را افطار کنند. و در شرطیّت عدم خوف در صحّت (به این معنى که قضاء واجب باشد در صورت صوم ، به رجاء عدم ضرر و در واقع مضرّ نباشد،) تاءمّل است . بله مى تواند با خوف ضرر عقلانى افطار نماید.

3 - هرگاه عذر حایض و نفساء در جزئى از روز حاصل شود باید افطار کنند یا نه :
بسمه تعالى
بله باید افطار کند هر چند کمى قبل از غروب باشد یا خون قطع شود لحظه اى بعد از طلوع فجر.

4 - اگر زن حامله اى که وضع حمل او نزدیک باشد، بترسد بر خود و یا بر طفلى که در شکم اوست از جهت تشنگى یا گرسنگى ، تکلیفش چیست .
بسمه تعالى
واجب است افطار نماید. و همچنین زنى که شیر مى دهد طفل را و کم باشد شیر او و بترسد بر ضرر رسیدن به طفل یا بر نفس شیردهند یا شیردادن که ضررى بر یکى از شیرخوار یا شیردهنده وارد شود. به سبب روزه گرفتن و احوط قصر حکمِ به جواز افطار یا وجوب آن است . و صدقه بدهد زن از مال خود در عوض هر روزى ، به مدّى از طعام و قضا نماید بعد از زوال عذر.

5 - آیا تعلق صدقه در زن شیردهنده ، میان مادر، مستاءجره و متبرعه فرق مى کند یا نه :
بسمه تعالى
فرقى نیست و همچنین فرق نیست در طفل میان ولد نسبى و رضاعى و حلال زاده و حرام زاده .

6 - زن حامله اى که وضع حملش نزدیک است و زن شیردهى که بچه شیر مى دهد باید روزه را افطار کنند اگر روزه بگیرند حکمش چیست .
بسمه تعالى
روزه اینها باطل است و قضاء از اینها ساقط نمى شود بطلان و قضاء در صورت صوم به رجاء عدم ضرر با انکشاف عدم آن در واقع ، لکن محل تاءمّل ، صورت عدم حرمت اِضرار بر نفس یا ولد است بدون علم و ظنّ و همچنین است حال در خوف مرض .

7 - آیا بر حایض و نفساء قضاء روزه ماه مبارک رمضان واجب است یا نه :
بسمه تعالى
بله واجب است ، و همچین بر کسى که خواب رفته باشد تمام روز را و نیّت نکرده باشد، یا اینکه روزه را فراموش کرده باشد و نیز کسى که غسل جنابت را فراموش کرده باشد و بگذرد بر او چند روز یا تمام ماه قضاء بر او واجب است .

8 - اگر مردى زن خود را در روز ماه رمضان اجبار کرد بر جماع و هر دو روزه باشند حکمش چیست .
بسمه تعالى
واجب است بر مرد دو کفاره بدهد و اما اگر زن اطاعت مرد را نموده باشد واجب است بر هر کدام یک کفّاره و اگر زن در اثناء راضى بشود بنابراحتیاط واجب مرد دو کفّاره و زن یک کفّاره بدهد.

9 - اگر کسى در روز ماه رمضان افطار کند و آن را حلال بداند، مرتد است یا نه :

بسمه تعالى
بله مرتد است .

چگونه به استقبال ضیافت الهى برویم؟

اعظم نورى

اشاره
رمضان، بهار قرآن و ایام ضیافت الهی فرا می رسد و باز هم نفحات الهی وزیدن می گیرد، رحمت و مغفرت خداوند بیش از پیش بر بندگان نازل می شود و آنها که لطف و عنایت خداوندی در این ماه مبارک شامل حالشان شده است بر خوان گسترده نعمتش می نشینند و روح و جان تشنه خویش را سیراب می کنند، راز و نیازها رنگ و بوی دیگری به خود می گیرد درهای عفو و رحمت گشوده می شود، شیاطین به بند می روند و درهای جهنم بسته می شود، تا فضای مساعدی برای بازگشت به اصل خویش فراهم آید. گویی این ماه تحفه ای خداوندی برای اهل ایمان است آن گاه که می فرماید: «یاایهاالذین ءامنوا کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم لعلکم تتقون» (بقره/ 183) مؤمنان بخاطر شرافت ایمان مورد خطاب قرار گرفته اند. چه لذت و افتخاری بالاتر از اینکه مورد خطاب خداوند جهان قرار گیرند و این تکلیف با این خطاب الهی چه دوست داشتنی و گواراست.

پاسخ این خطاب روزه و پرورش روح سبز پرهیزگاری است. مانند اینکه در آیه شریفه روزه پاداشی برای اهل ایمان قرار گرفته که این پاداش، مقدمه ای برای بهره مندی از اجر بزرگتری است. رسول اکرم (صلی الله علیه وآله) فرمودند: «قال الله عزوجل: الصوم لی و أنا أجزی به: (1) روزه برای من است و من خود پاداش روزه دار هستم.» چه فرصت زیبایی و چه ماه محبوب و دل آرامی است! باید آن را غنیمت شمرد و به دعوت آسمانی آن پاسخی ارزنده داد. اما چگونه خود را لایق این میهمانی و ضیافت کنیم؟ بزرگی ما را به سوی خود خوانده است، که کریم و بخشایشگر است، از خطاها و لغزشهایمان در می گذرد و برای هر عملی هر چند ناچیز، ثواب و پاداش در نظر می گیرد. و ما اکنون می خواهیم دعوت او را اجابت کنیم با یک پذیرش صادقانه و تصمیم عارفانه به درخانه اش می رویم و آنچنان که میزبان می پسندد راهی می شویم.

اما چه کنیم که فرصت کوتاه است وبه چشم بر هم زدنی ایام میهمانی به آخر می رسد و به زودی روزی می آید که این ماه برگزیده خدا را وداع بگوییم و چه کم سعادتند آنان که از این خوان گسترده نعمت بهره نگیرند و از فضائل و برکات آنان محروم شوند. پس با شناخت و معرفت آن را مغتنم می شماریم و همچون برگزیدگان و آبرومندان درگاه به پیشواز آن می رویم. و به گوشه ای از بایدها و نبایدهای این ماه اشاره می کنیم.

در انتظار ضیافت الهی
مؤمنان واقعی و سالکان الی الله و آنان که قدر و منزلت رمضان را می شناسند، لحظه به لحظه در انتظار آمدنش هستند و همچون دوستی عزیز که فراقش آنها را آزرده خاطر کرده است مشتاقانه آمدنش را آرزو می کنند. یاد شبها و سحرهای آن، مسرورشان می کند و دلتنگ مناجاتهای شبانه و دعای سحر و دعای ابوحمزه اند، زیرا رمضان را بهترین فرصت برای استفاده از فیوضات الهی و رحمت و بخشش خداوندی می دانند و بالاترین منفعت را از آن می برند.

امام سجاد (ع) در دعاهای خود فرموده اند: «أربحنا أفضل أرباح العالمین: (2) سودی که در این ماه می بریم برترین سودهای جهانیان است.» در سیره ائمه معصومین (ع) نیز می بینیم که همواره مشتاقانه در انتظار آمدنش بودند و خروج از این ماه و وداع با آن را مصیبتی بزرگ می دانستند. در خبرها آمده است: «هرگاه ماه رمضان فرا می رسید رنگ پیامبر (ص) تغییر می کرد بیشتر به نماز می ایستاد و در دعا، ابتهال و تضرع می نمود.» (3)

انس بن مالک می گوید: زمانی که ماه رمضان فرا می رسید پیامبر (ص) می فرمود: «سبحان الله، ماذا تستقبلون و ماذا یستقبکم؟: از چه چیزی استقبال می کنید؟ و چه چیزی شما را استقبال می نماید؟» این جمله را حضرت سه مرتبه تکرار می فرمودند. (4)

امام سجاد (ع) نیز اشتیاق و شدت علاقه خود را به ماه مبارک رمضان اینگونه بیان می کنند: «السلام علیک ما کان أحرصنا بالأمس علیک و اشد شوقنا غداً الیک: (5) سلام بر تو ای ماهی که نسبت به آمدنش حریص بودیم و در آینده مشتاق آمدن آن هستیم.» امام (علیه السلام)، در پایان این ماه مانند اینکه دوست عزیزی را از دست داده اند در دعای خود می فرمودند: «اللهم صل علی محمد و آله و اجبر مصیبتنا بشهرنا: (6) خدایا بر محمد و آلش درود فرست و مصیبت و اندوه از دست دادن ماه مبارک را جبران نما.»

ما نیز که خود را از پیروان آن امامان همام می دانیم با شناخت و معرفت به این ماه مبارک و با تأسی از پیشوایانمان از آمدنش خوشحال می شویم و با شور و شعف به رؤیت هلال می پردازیم و زمزمه «اللهم ادخله علینا بالامن و الایمان و السلامه و الاسلام و البرکه و التقوی و التوفیق لما تحب و ترضی»، سر می دهیم.

«پـروردگارا این ماه را با امن و ایمان به تو و سلامت نفس و اسلام و برکت و تقوی و توفیق یافتن به آنچه تو دوست داری و راضی می گردی، بر ما وارد کن.»

کسب آمادگی و تزکیه نفس:
برای ورود به هر میهمانی و ضیافت مقدماتی لازم است کسب آمادگی و ایجاد انگیزه عبادت و پاکی روح از آداب ورود به میهمانی خداست. به یقین وجود بصیرت و دیده بینا در شناخت ماه خدا و در آستانه ورود به آن ثمرات زیادی به دنبال دارد. افراد بصیر و آگاه بهتر و بیشتر از دیگران مهیای این ضیافت هستند. «قل هل یستوی الاعمی والبصیر» (رعد / 16)

بصیرت و روشنی دل، رذائل اخلاقی چون حسد و حرص و طمع را از بین می برد و رابطه ای مستقیم با تقوا و پرهیزگاری دارد. در قرآن هدف از روزه داری، پرهیزگاری و پرورش روحیه تقوا معرفی شده است و خداوند فلسفه وجوب روزه را ایجاد روحیه تقوا برای مؤمنان ذکر کرده است. اما آیا می توان به یکباره با روزه یک ماه به این مرحله رسید. افرادی که تمام سال را به غفلت و فراموشی سپری کرده اند می توانند در ماه رمضان تنها با امساک از خوردن و آشامیدن، روح تقوا را در خود بوجود آورند و یا آن را پرورش دهند و به سعادت واقعی دست یابند و رستگار شوند. «قد افلح من زکها»¤ «وقد خاب من دسها»؛ (شمس/10) رستگار کسی است که جان را پاک سازد و زیانکار کسی است که جان را در ظلمت وتاریکی های معصیت پنهان دارد.»

سبب این رستگاری، تزکیه و تربیت نفس است که این مقام جز با تلاش بندگان و خواست و تأیید پروردگار به دست نمی آید. پس در ابتدا از خود میزبان و دعوت کنندگان مان کمک می گیریم تا بوسیله دعا از میهمانان مقرب درگاهش شویم. «علیکم بالدعاء فانکم لاتقربون الی الله بمثله» (8) بر شما باد دعا، زیرا به چیز دیگری مثل دعا مقرب نمی شوید.»

درمقام عمل نیز برای رسیدن به این رستگاری و استفاده از برکات و توفیقات آن ماه مبارک لازم است برخلاف میهمانی های دنیوی که کسب آمادگی در آن تنها به آرایش ظاهری و به تن کردن لباس فاخر خلاصه می شود، با توجه به شأن و منزلت میزبانمان روح را صیقل دهیم وخود را از آلودگی ها و صفات زشت و ناپسند دور کنیم. قبل از ورود رفتار و کردارمان را بسنجیم و از گناهانمان توبه کنیم زیرا میزبان ما توبه کاران را دوست دارد. «ان الله یحب التوابین» حقی برگردن خود نداشته باشیم و این ضیافت را با طهارت باطنی و ظاهری گرامی بداریم و با غسل و دعا و تلاوت قرآن وارد شویم. امام رضا(ع) نیز در حدیثی آمادگی روحی و معنوی را از شرایط استقبال ازماه رمضان شمرده اند، حضرت در آخرین جمعه ماه شعبان، خطاب به اباصلت فرمود: «ای اباصلت بیشتر روزهای شعبان گذشت و این آخرین جمعه آن است تقصیرات خود را در آنچه از آن گذشته جبران نما و به چیزی که به تو سود می رساند روی آور. دعا و استغفار و تلاوت برآن بسیار نما و از گناهان خود نزد خدا توبه کن تا ماه خدا به سوی تو روآورد درحالی که برای خداوند عزوجل خالص شده باشی و هیچ امانتی بر گردنت نباشد جز آنکه ادا نموده باشی و دلت کینه مؤمنی نباشد مگر آنکه از دل خارج کرده و هیچ گناهی نباشد جز آنکه از دل زدوده باشی... در باقی مانده این ماه زیاد بگو خدایا اگر در آنچه از ماه شعبان گذشت مرا نیامرزی پس در باقی آن بیامرز»(9)

شناخت وظایف وبرنامه ریزی
برای استفاده از اوقات شریف این ماه پربرکت که بهار دعا و عبادت مشتاقان و بندگان صالح خدا و فرصتی نیکو برای ابراز بندگی و کسب رضایت پروردگار است، شایسته است با توجه به سیره معصومین و استفاده از تعالیم وحی، برنامه عبادی ویژه ای به فراخور این اوقات گرانبها برای خود برگزینیم. برای این کار بهتر آن دیدیم که به فرازهایی از دعایی که از زبان امام زین العابدین(ع) در ابتدای ماه رمضان وارد شده است بپردازیم. این دعا عالی ترین شناختها و والاترین بینش ها را درباره این ماه پربرکت دربردارد. و با دقت و تأمل در آن می توان به برنامه ای جامع و ارزشمند درماه مبارک رمضان دست یافت. حضرت در ابتدا بعداز صلوات و درود برمحمد و آل او (ع) از خداوند توفیق شناخت این ماه و بزرگداشت آن را مسئلت می کند و از خدا چنین می خواهد: «اللهم صلی علی محمد و آل محمد والهمنا معرفه فضله و اجلال حرمته؛ خدایا برمحمد و آلش درود فرست و شناخت فضیلت ماه رمضان و بزرگداشت حرمتش را به ما الهام فرما.»

بی تردید پی بردن به ماهیت و موقعیت ماه مبارک و شناخت آن تأثیر زیادی در انجام وظایف و رعایت آن دارد. داشتن معرفت به آن، باعث مغتنم شمردن فرصتهایش وکوشش برای ازدست ندادن لحظات آن می شود. رسول اکرم(ص) نیز در روایتی، آگاهی و معرفت مردم نسبت به ماه رمضان را موجب علاقمندی آنان به این ماه مبارک دانسته اند: «اگر بنده از آنچه که درماه رمضان قرار داده شده آگاهی داشت با تمام وجود دوست می داشت که همه سال رمضان باشد.»

در ادامه دعا امام (ع) می فرمایند: «و اعنا علی صیامه بکف الجوارح عن معاصیک و استعمالها فیه بما یرضیک حتی لانصغی بأسماعنا الی لغو و لانسرع بابصارنا الی لهو؛ و ما را به روزه داشتن آن بوسیله بازداشتن اندام از گناهان و به کاربردن اندام آن در ماه به آنچه تو را خشنود می گرداند یاری فرما، تا با گوشهایمان سخن بیهوده نشنویم و با چشمهایمان به سوی اموری که ما را از مقصود بازمی دارد نشتابیم.»

برای ورود به ماه رمضان و عرصه خودسازی ومبارزه با گناهان درابتدای راه از دعا کمک می گیریم و از ذات لایزال الهی می خواهیم تا ما را یاری دهد. دعا شعر بلند بندگی است و عبادتی ارزشمند. خداوند خود درآیه شریفه «ادعونی استجب لکم» از ما خواسته است تا از او بخواهیم و او اجابت کند. مگر می توان درمبارزه با شیطان و نفس اماره از او مدد نگرفت. درحالی که دعا و درخواست از او، افضل عبادات است.

در این فراز دعا برای پرهیز از گناهان چشم و گوش از خداوند طلب یاری شده است. این امر اهمیت و بزرگی گناهانی که ممکن است این دو عضو حساس مرتکب شوند یادآوری می کند که در صورت اصرار بر آن گناهان، چشم و گوش قدرت درک حقایق را از دست می دهند و به دنبال آن انسان قابلیت هدایت را نیز از کف می دهد چرا که ابزاری برای شناخت و هدایت خود ندارد. اینجاست که سخن حق را نمی شنود و حقیقتها را نمی بیند. گویی بر چشمها و گوشهایشان مهر زده شده است، «ختم الله علی قلوبهم و علی سمعهم و علی ابصرهم غشوه»(بقره/ 7)
«وحتی لانبسط ایدینا الی محظور، و لا نخطو باقدامنا الی محجور؛ و تا دستهایمان را به حرام دراز ننماییم و با پاهایمان به سوی آنچه منع و حرام گشته نرویم.»

از مهمترین عوامل بازدارنده گناه، دوری از مجالس و محیط های گناه آلود است همانطور که مجالست و هم نشینی با نیکان باعث بهره مندی از سرشت پاکشان می شود، قرار گرفتن در محیط های آلوده و معاشرت با گناهکاران باعث شقاوت و تأثیرپذیری از راه و رسم آنها می شود و با مشاهده بی تقوایی آنها، گناه و قباحت آن در نظر انسان کمرنگ می گردد، پس بهتر آنکه خود به سوی بدیها و بدسرشتان حرکت نکنیم که باعث حسرت و ندامت ابدی خواهد شد.
قرآن کریم از قول برخی دوزخیان نقل می کند که می گویند: «یاویلتی لیتنی لم اتخذ فلانا خلیلا ¤ لقد اضلنی عن الذکر بعد ازجاءنی و کان الشیطان للانسان خذولا؛ (فرقان/29) وای بر من ای کاش فلانی را دوست خود برنگزیده بودم، او بود که مرا از یاد خدا بازداشت و شیطان، انسان را خوار می کند.»
حضرت دعا را چنین ادامه می دهد: «وحتی لاتعی بطوننا الا ما احللت؛ و شکمهامان جز حلال نپذیرد.»
رازق مطلق تنها خداست و دعا و درخواست از او از عوامل جلب روزی است، امام علی(ع) فرموده اند: «خداوند گنجهای خود را در دو دستت نهاده و به تو فرصت سؤال از خود داده تا هرگاه خواستی درهای رحمت او را با دعا بگشایی.»(11) و آنگاه می گوید: «ولا تنطق السنتنا الا بما مثلت؛ و زبان ما جز به آنچه فرموده ای باز نشود.»

گناه زبان از همه گناهان آسان تر است چون دامنه فعالیت زبان، وسیع و جولانگاه آن در عرصه های مختلف پهناور است. به همین دلیل گناهان زبانی مانند غیبت و دروغ و تهمت و ناسزاگویی بیش از دیگر رذائل اخلاقی دامن گیر انسانها می شود، بنابراین در روایات و آیات قرآن سفارشات زیادی نسبت به آن وارد شده است. در آیه 24 سوره نور می خوانیم: «یوم تشهد علیهم السنتهم و ایدیهم و ارجلهم بما کانو یعملون.» امام صادق(ع) نیز فرموده اند: «نجاه المؤمن فی حفظ لسانه(12) همچنین در روایات آمده است: فردی به حضور پیامبر رفت و گفت مرا پندی بده. حضرت فرمود: زبانت را نگه دار، گفت ای رسول خدا مرا وصیت نما. فرمود: زبانت را نگه دار وای بر تو، آیا مردم را بجز محصول زبانهایشان به رو در آتش می اندازد.

«ولا نتکلف الا مایدنی من ثوابک و لا نتعاطی الا الذی یقی من عقابک؛ و تلاش ما جز برای آنچه به پاداش تو نزدیک است نباشد و جز آنچه که ما را از کیفر تو نگه می دارد انجام ندهیم.»
امام سجاد(ع) در این فراز، بر خودداری از ارتکاب گناهان و تلاش برای جلب رضایت و ثواب تأکید می کند. رسول اکرم(ص) هم اجتناب از گناهان و نافرمانی خدا را در ماه مبارک رمضان افضل اعمال دانسته اند. «افضل الاعمال فی هذاالشهر الورع عن محارم الله»(13) گناهان انسان علاوه بر داشتن کیفر و عقوبت، باعث دوری از خدا و از دست دادن پاره ای از توفیقات می شود و عبادات و نیکی ها را از نامه اعمال پاک می کند همانطور که حسنات و نیکی ها گناهان و سیئات را از بین می برد.

«ثم خلص ذلک کله من رئاء المرائین...؛سپس همه کردارها را از ریا و خودنمایی خودنمایان خالص و پاکیزه گردان که در آن کسی را با تو شریک نگردانیم و جز تو در آن مقصود و خواسته ای نطلبیم.»
اخلاص، روح عبادت و شرط قبولی آن است. در مقابل، ریا، آفت عبادت و موجب ابطال آن می شود، چون ریا طلب منزلت در قلوب مردم به وسیله انجام اعمال نیک و عبادات و نمایش آن است در حالی که عبادت و بندگی تنها مخصوص خداست و هیچ احدی نباید در آن شریک شود.

اگر در عملی نیت تقرب به خدا نباشد و خشنودی مردم ملاک قرار بگیرد فاعل عمل در حقیقت مرتکب شرک شده و عملش پذیرفته نمی شود. امام صادق(ع) فرمودند: «هر ریایی شرک است. کسی که عمل خود را برای مردم انجام دهد ثواب او با مردم است و کسی که برای خدا اقدام کند اجر او به عهده خداوند است.»(14)

با دقت و تأمل در این چند فراز از دعای امام سجاد(ع) می بینیم که لطایف و اشارات شایسته ای در آن هست و برنامه مشخص و کاملی برای مسلمانانی که در پی استفاده بهینه از این فرصت ارزنده هستند وجود دارد. امید آنکه به لطف و عنایت خداوند و با بهره گیری از برنامه های عبادی این ماه مانند استغفار و دعا و قرائت قرآن و صله ارحام به هدف نهایی که همان تقرب به ذات خدا و تقوای الهی است دست یابیم.

پانوشتها:
1- بحار، ج 96، ص 256
2- صحیفه سجادیه، دعای 45
3- اقبال، سیدبن طاووس، ص 20
4- بحار، ج 96، ص 374
5 و 6- صحیفه، همان
7- بحار، ج 93، ص 278
8- بحار، ج 90، ص 290
9- وسایل الشیعه، ج 7، ص 218
10- بحار، ج 93، ص 346
11- نهج البلاغه، نامه 31
12- بحار، ج 71، ص 304
13- عیون اخبارالرضا، شیخ صدوق، ج 1، ص 230
14- کافی، ج 2، ص 293

عالمان ربانی، چلچراغ‏هاى پر فروغى هستند که در هرعصرى، در آسمان علم و عمل مى‏درخشند، و با کسب نور و گرما از خورشید رسالت و امامت، بر زمینیان تجلى مى‏کنند و آنان را به سوى منابع نور و برکت دودمان وحى، رهنمون مى‏سازند، و بر بال عرفان ناب محمدى صلى الله علیه وآله نشانده، بر مشکات ملکوت، عروج مى‏دهند.

در میان دین باوران کفر ستیز، چهره محبوب قرن، فقیه تیزبین سیاست مدار، فیلسوف، عارف ژرف نگر، عالم متخلق و رهبر و بنیان گذار جمهورى اسلامى، حضرت امام خمینى رضوان الله علیه، از موقعیتى والا و ویژه برخودار است، زیرا روزها و ساعت‏ها و لحظه‏هاى عمر او، با مراقبه و محاسبه سپرى شد و صدها آیه قرآن را مجسم ساخت و عینیت ‏بخشید. در این مبحث به سیره عملی امام می پردازیم تا ره توشه ای برای عاشقان ماه رمضان باشد .

حضرت امام (ره) توجه ویژه‏اى نسبت ‏به ماه رمضان داشته و بدین جهت، ملاقات‏هاى خودشان را در ماه رمضان تعطیل مى‏کردند و به دعا و تلاوت قرآن و... مى‏پرداختند.

و خودشان مى‏گفتند: «خود ماه مبارک رمضان، کارى است‏» (1) .

یکى از یاران امام، در این باره گفته است :

در این ماه، ایشان شعر نمى‏خواندند و نمى‏سرودند و گوش به شعر هم نمى‏دانند . خلاصه، دگر گونى خاصى متناسب با این ماه در زندگى خود ایجاد مى‏کردند، به گونه‏اى که این ماه را، سراسر، به تلاوت قرآن مجید و دعا کردن و انجام دادن مستحبات مربوط به ماه رمضان سپرى مى‏کردند. (2)

ایشان، به هنگام سحر وافطار، بسیار کم مى‏خوردند، به گونه‏اى که خادم‏شان فکر مى‏کردند که امام، چیزى نخورده است! (3)

حضرت امام رحمة الله علیه درباره رمضان چنین مى‏سرایند:

ماه رمضان شد، مى و میخانه بر افتاد عشق و طرب و باده، به وقت ‏سحر افتاد

افطار به مى کرد برم پیر خرابات گفتم که تو را روزه، به برگ و ثمر افتاد

با باده، وضو گیر که در مذهب رندان در حضرت حق این عملت ‏بارور افتاد (4)

عبادت و تهجد
از جمله برنامه‏هاى ویژه‏ حضرت امام (ره) در ماه مبارک رمضان ، عبادت و تهجد بود. امام عبادت را ابزار رسیدن به عشق الهى مى‏دانستند. و به صراحت ‏بیان مى‏کردند که در وادى عشق، نباید به عبادت به چشم وسیله‏اى براى رسیدن به بهشت نگاه کرد (5) .

اکثر آشنایان امام نقل مى‏کنند که ایشان از سن جوانى، نماز شب و تهجد، جزء برنامه‏هایشان بود.

بعضى از نزدیکان ایشان مى‏گفتند که وقتى در ظلمت و تاریکى نیمه‏ شب، آهسته وارد اتاق امام مى‏شدم، معاشقه امام را با ایزد احساس مى‏کردم و مى‏دیدم که با خضوع و خشوعى خاص، نماز مى‏خواندند و قیام و رکوع و سجود را بجا مى‏آوردند که حقا وصف ناپذیر بود. با خودم فکر مى‏کردم که شب امام، حقیقتا، لیلة القدر است (6) .

یکى از اعضاى دفتر ایشان، دراین باره مى‏گوید:

پنجاه سال است که نماز شب امام، ترک نشده است. امام در بیمارى و در صحت و در زندان و در خلاصى و در تبعید، حتى بر روى تخت ‏بیمارستان قلب هم نماز شب خواندند (7) .

امام توجه خاصى به نوافل داشتند و هرگز، نوافل را ترک نمى‏کردند. نقل شده است که امام، در نجف اشرف، با آن گرماى شدید، ماه مبارک رمضان را روزه مى‏گرفت و با این که در سنین پیرى بودند و ضعف بسیار داشتند، تا نماز مغرب و عشاء را به همراه نوافل به‏جاى نمى‏آوردند، افطار نمى‏کردند! و شب‏ها تا صبح، نماز و دعا مى‏خواندند و بعد از نماز صبح، مقدارى استراحت مى‏کردند و صبح زود، براى کارهایشان آماده مى‏شدند (8) .

خانم زهرا مصطفوى مى‏گوید:

راز و نیاز امام و گریه‏ها و ناله‏هاى نیمه شب ایشان، چنان شدید بود که انسان را بى اختیار، به گریه مى‏انداخت (9) .

یکى از اساتید قم نقل مى‏کرد: شبى میهمان حاج آقا مصطفى بودم. ایشان، خانه‏ جداگانه‏اى نداشتند و در منزل امام زندگى مى‏کردند. نصف شب از خواب بیدار شدم و صداى آه و ناله‏اى شنیدم، نگران شدم که مگر اتفاقى افتاده است، حاج آقا مصطفى را بیدار کردم و گفتم: «ببین چه خبر است!» . ایشان نشست و گوش داد و گفت: «صداى امام است که مشغول تهجد و عبادت است‏» (10) .

در ماه مبارک رمضان، این شب زنده دارى و تهجد، وضعیت دیگرى داشت. یکى از محافظان بیت مى‏گوید در یکى از شب‏هاى ماه مبارک رمضان، نیمه شب، براى انجام کارى مجبور شدم از جلوى اتاق امام گذر کنم. حین عبور، متوجه شدم که امام، زار زار گریه مى‏کردند! هق هق گریه‏ امام که در فضا پیچیده بود، واقعا مرا تحت تاثیر قرار داد که چگونه امام، در آن موقع از شب، با خداى خویش راز و نیاز مى‏کند. (11)

آخرین ماه مبارک رمضان دوران حیات امام، به گفته‏ ساکنان بیت، از ماه مبارک رمضان‏هاى دیگر متفاوت بود! به این صورت که امام همیشه، براى خشک کردن اشک چشم‏شان دستمالى را همراه داشتند، ولى در آن ماه مبارک رمضان، حوله‏اى را نیز همراه برمى‏داشتند تا به هنگام نمازهاى نیمه شب‏شان، از آن استفاده کنند! (12)

توجه ویژه به قرآن
امام خمینى (ره) توجه خاصى به قرآن داشتند، به ‏طورى که روزى، هفت ‏بار قرآن مى‏خواندند!

امام در هر فرصتى که به ‏دست مى‏آوردند، ولو اندک، قرآن مى‏خواندند. بارها دیده شد که امام، حتى در دقایقى قبل از آماده شدن سفره - که معمولا به بطالت مى‏گذرد - قرآن تلاوت مى‏کنند ! (13) امام بعد از نماز شب تا وقت نماز صبح، قرآن مى‏خواند . (14)

یکى اطرافیان امام مى‏گوید:

امام در نجف، چشم‏شان درد گرفت و به دکتر مراجعه کردند. دکتر بعد از معاینه‏ چشم امام گفت: «شما باید چند روزى قرآن نخوانید و به چشم‏تان استراحت ‏بدهید» . امام خندیدند و فرمودند: «دکتر، من، چشم را براى قرآن خواندن مى‏خواهم! چه فایده‏اى دارد که چشم داشته باشم و قرآن نخوانم؟ شما یک کارى کنید که من بتوانم قرآن بخوانم. » (15)

و در ماه رمضان یکى از همراهان امام در نجف، اظهار مى‏کرد که امام خمینى در ماه مبارک رمضان، هر روز ده جزء قرآن مى‏خواندند ، یعنى در هر سه روز، یک بار قرآن را ختم مى‏کردند . (16)

علاوه بر آن، هر سال چند روز قبل از ماه مبارک رمضان ، دستور مى‏دادند که چند ختم قرآن براى افرادى که مد نظر مبارکشان بود، قرائت ‏شود . (17)

گزیدهایى از توصیه‏ها و سفارش‏هاى امام به مناسبت ماه مبارک رمضان
شما در این چند روزى که به ماه رمضان مانده، به فکر باشید، خود را اصلاح کرده، توجه به حق تعالى پیدا نمایید.

از کردار و رفتار ناشایسته خود ، استغفار کنید! اگر خداى نخواسته، گناهى مرتکب شده‏اید، قبل از ورود به ماه مبارک رمضان ، توبه کنید! زبان را به مناجات حق تعالى عادت دهید! مبادا در ماه مبارک رمضان، از شما غیبتى، تهمتى و خلاصه گناهى سر بزند و در محضر ربوبى، با نعم الهى و در مهمان سراى بارى تعالى، آلوده به معاصى باشید! شما اقلا، به آداب اولیه‏ روزه عمل نمایید و همان ‏طورى که شکم خود را از خوردن و آشامیدن نگه مى‏دارید، چشم و گوش و زبان را هم از معاصى باز دارید! از هم اکنون بنا بگذارید که زبان را از غیبت، تهمت، بدگویى و دروغ نگهداشته، کینه، حسد و دیگر صفات زشت ‏شیطانى را از دل بیرون کنید!

اگر با پایان یافتن ماه مبارک رمضان، در اعمال و کردار شما هیچ گونه تغییرى پدید نیامد، و راه و روش شما با قبل از ماه صیام فرقى نکرد، معلوم مى‏شود روزه‏اى که از شما خواسته‏اند ، محقق نشده است.

اگر دیدید کسى مى‏خواهد غیبت کند، جلوگیرى کنید و به او بگویید! «ما، متعهد شده‏ایم که در این سى ‏روز ماه مبارک رمضان، از امور محرمه خود دارى ورزیم.» و اگر نمى‏توانید او را از غیبت ‏باز دارید، از آن مجلس خارج شوید! ننشینید و گوش کنید! باز تکرار مى‏کنم تصمیم بگیرید در این سى روز ماه مبارک رمضان، مراقب زبان، چشم، گوش و همه‏ اعضاء و جوارح خود باشید.

توجه بکنید که به آداب ماه مبارک رمضان عمل کنید; فقظ، دعا خواندن نباشد، دعا به معناى واقعى‏اش باشد . (18)

پى ‏نوشت‏ها:
1- پا به پاى آفتاب، ج 1، ص 286 .
2- برداشت‏هایى از سیره‏ امام خمینى( ره) ، ج 3 ، ص 90 .
3- همان، ص 89 .
4- روزنامه‏ جمهورى اسلامى، مورخ 8/1/69 .
5- روزنامه جمهورى اسلامى، 20 / 11 / 64 .
6- امام در سنگر نماز، ص 83 / هزار و یک نکته، حسین دیلمى، نکته 129 .
7- هزار و یک نکته، حسین دیلمى، حبیب و محبوب، ص 53 / سیماى فرزانگان، ص 180 .
8- سیماى فرزانگان، ص 159 / برداشت‏هایى از سیره‏ امام خمینى( ره) ، ج 3 ، ص 99 .
9- برداشت‏هایى از سیره‏ امام خمینى (ره) ، ج 3 ، ص 132 .
10- همان، ص 286 .
11- هزار و یک نکته، حسین دیلمى، نکته 104 / جلوه‏اى از خورشید ، ص 90 .
12- برداشت‏هایى از سیره‏ امام خمینى ، ج 3 ، ص 126 .
13- پا به پاى آفتاب، ج 1، ص 270 .
14- برداشت‏هایى از سیره‏ امام خمینى ، ج 3 ، ص 198 .
15- همان، ص 7.
16- همان .
17- پا به پاى آفتاب، ج 1 ص 181 .
18- سیماى فرزانگان، صص 159 و 161 برداشتهایى از سیره‏ امام خمینى، ج 3 ، ص 8 .